…………………………………………………………………………………………………………………………………………….
3
1-3
عوامل موثر بار……………………………………………………………………………………………………………………………………….
11
1-3-1
تاثیر پارامترهای محیطی بر بار مصرفی……………………………………………………………………………………………….
12
1-3-2
تاثیر زمان بر بار مصرفی……………………………………………………………………………………………………………………….
15
1-4
منحنی تداوم بار……………………………………………………………………………………………………………………………………
16
1-5
ضرورتها و انگیزهها……………………………………………………………………………………………………………………………….
20
1-5-1
ضرورتها…………………………………………………………………………………………………………………………………………………
20
1-5-1-1
ضرورت جلوگیری از رشد غیر منطقی بار و شاخصه های تولید………………………………………………………….
20
1-5-1-2
ضرورت استفاده از کنتورهای چند تعرفه…………………………………………………………………………………………….
29
1-5-1-3
ضرورت کاهش و کنترل میزان سرسام آور پرداخت یارانه…………………………………………………………………..
30
1-5-2
انگیزهها…………………………………………………………………………………………………………………………………………………
30
1-5-2-1
مسائل زیست محیطی………………………………………………………………………………………………………………………….
30
1-5-2-1-1
مسائل زیست محیطی نیروگاه ها در مرحله ی ساخت………………………………………………………………………
31
1-5-2-1-2
مسائل زیست محیطی نیروگاه ها در مرحله بهره برداری…………………………………………………………………..
32
1-5-2-2
افزایش سهم ناوگان ریلی در جابجایی بار و مسافر………………………………………………………………………………
34
1-5-2-3
برق هسته ای………………………………………………………………………………………………………………………………………..
35
1-5-2-4
کاهش خاموشیها …………………………………………………………………………………………………………………………………
36
1-5-2-5
گرایش به بهینه سازی به جای ظرفیت سازی…………………………………………………………………………………….
39
1-5-2-5-1
سهم بهینه سازی در برنامه ریزی بلندمدت چهار ایالت شمال غرب آمریکا……………………………………….
40
1-5-2-5-2
برنامه 20 ساله در بریتیش كلمبیا- كانادا……………………………………………………………………………………………
40
1-5-2-6
حمل و نقل برقی………………………………………………………………………………………………………………………………….
42
1-5-2-7
سود بهینه سازی در بازار برق………………………………………………………………………………………………………………
43
1-6
مدیریت سمت تقاضا……………………………………………………………………………………………………………………………..
44
1-6-1
پیك سائی…………………………………………………………………………………………………………………………………………….
46
1-6-2
دره زدایی……………………………………………………………………………………………………………………………………………..
48
1-6-3
جابجایی بار…………………………………………………………………………………………………………………………………………..
48
1-6-4
انعطاف پذیر کردن بار…………………………………………………………………………………………………………………………..
50
1-6-5
صرفه جویی راهبردی……………………………………………………………………………………………………………………………
51
1-6-6
رشد بار راهبردی…………………………………………………………………………………………………………………………………..
51
1-7
مدیریت مستقیم بار……………………………………………………………………………………………………………………………..
52
1-8
اصلاح منحنی بار با مبادله برق بین کشورها……………………………………………………………………………………….
53
1-9
اصلاح منحنی بار و بارهای با توان مصرفی بالا…………………………………………………………………………………….
54
1-10
اقدامات صورت گرفته جهت اصلاح، کنترل و مدیریت مصرف……………………………………………………………
56
1-10-1
سیاستهای تدوین قوانین و مقرارت …………………………………………………………………………………………………
56
1-10-2
سیاستهای کمکهای مالی و تسهیلاتی……………………………………………………………………………………………..
57
1-10-3
سیاستهای مدیریت بار………………………………………………………………………………………………………………………
57
1-10-3-1
سیاستهای تعرفه برق……………………………………………………………………………………………………………………….
57
1-10-3-2
سیاستهای نصب کنتورهای چند تعرفه…………………………………………………………………………………………….
58
1-10-3-3
سیاستهای تغییر ساعت کشور………………………………………………………………………………………………………….
58
1-10-3-4
سیاستهای تغییر ساعت کار اصناف…………………………………………………………………………………………………..
58
1-10-4
سیاستهای توسعه لامپهای کم مصرف……………………………………………………………………………………………..
59
1-10-5
سیاستهای تبادل برق با کشورهای همجوار……………………………………………………………………………………..
59
1-10-6
سیاستهای تدوین استاندارد تجهیزات برقی خانگی………………………………………………………………………….
59
1-10-7
سیاستهای مدیریت مصرف انرژی الکتریکی در صنعت……………………………………………………………………
60
1-10-8
سیاستهای مدیریت مصرف انرژی الکتریکی در ساختمان………………………………………………………………
61
1-10-9
سیاستهای آموزش و آگاه سازی……………………………………………………………………………………………………….
61
1-10-10
سیاستهای تحقیق و توسعه………………………………………………………………………………………………………………
62
1-11
فرضیهها…………………………………………………………………………………………………………………………………………………
62
فصل دوم
مبانی نظری و پیشینه تحقیق………………………………………………………………………………………………………………
63
2-1
اقدامات پیشین صورت گرفته……………………………………………………………………………………………………………….
64
فصل سوم
مواد و روشها………………………………………………………………………………………………………………………………………..
102
3-1
الگوریتم ژنتیک…………………………………………………………………………………………………………………………………….
103
3-1-1
جمعیت اولیه…………………………………………………………………………………………………………………………………………
103
3-1-2
مرتب سازی………………………………………………………………………………………………………………………………………….
104
3-1-3
حذف افراد ضعیف و انتخاب افراد نخبه………………………………………………………………………………………………..
104
3-1-4
انتخاب جفت ها جهت جفت شدن………………………………………………………………………………………………………
105
3-1-4-1
جفت شدن از بالا به پائین……………………………………………………………………………………………………………………
105
3-1-4-2
انتخاب جفت ها بصورت تصادفی………………………………………………………………………………………………………….
105
3-1-4-3
انتخاب جفت های تصادفی وزن دهی شده…………………………………………………………………………………………
106
3-1-4-3-1
وزن رتبه………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
106
3-1-4-3-2
وزن هزینه…………………………………………………………………………………………………………………………………………….
106
3-1-4-4
انتخاب جفت ها بصورت مسابقه ای (تورنمنتی)………………………………………………………………………………….
107
3-1-5
جفت گیری وترکیب جفت ها………………………………………………………………………………………………………………
108
3-1-6
جهش…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
108
3-2
الگوریتم اجتماع ذرات………………………………………………………………………………………………………………………….
110
3-2-1
توپولوژی ذرات……………………………………………………………………………………………………………………………………..
110
3-2-1-1
توپولوژی بهینه سراسری (ستاره)………………………………………………………………………………………………………..
110
3-2-1-2
توپولوژی بهینه ی محلی (توپولوژی حلقوی)………………………………………………………………………………………
111
3-2-1-3
توپولوژی مربعی (نیومن)……………………………………………………………………………………………………………………..
111
3-2-2
معادلات سرعت وجابجایی در حرکت ذرات…………………………………………………………………………………………
111
فصل چهارم
نتایج……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
114
4-1
تشریح مساله………………………………………………………………………………………………………………………………………..
115
4-2
تسطیح منحنی بار با توان مصرفی پیشنهادی نیمسینوسی……………………………………………………………….
117
4-2-1
روشهای برنامهریزی حرکت قطارهای برقی…………………………………………………………………………………………
118
4-2-1-1
بررسی تمام حالات ترتیب حرکت قطارها……………………………………………………………………………………………
119
4-2-1-2
استفاده از الگوریتم ژنتیک جهت یافتن زمان حرکت هر قطار……………………………………………………………
129
4-2-1-3
استفاده از الگوریتم اجتماع بهینه ذرات جهت یافتن زمان حرکت هر قطار……………………………………….
130
4-4
مشخصات الگوریتمهای ژنتیک و اجتماع بهینه ذرات به کار رفته………………………………………………………
131
4-5
مقایسه زمانهای اجرا…………………………………………………………………………………………………………………………….
131
فصل پنجم
بحث و نتیجهگیری……………………………………………………………………………………………………………………………….
133
5-1
نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………………………………………….
134
5-2
مقایسه با اقدامات پیشین……………………………………………………………………………………………………………………..
136
5-3
پیشنهادات…………………………………………………………………………………………………………………………………………….
137
5-3-1
بهبود ضریب بار با گسترش بارهاگرمایشی………………………………………………………………………………………….
137
5-3-2
بهبود ضریب بار با استفاده از خودروهای الکتریکی……………………………………………………………………………..
138
مراجع……………………………………………………………………………………………………………………………………………………
139
فهرست جدولها
1-1
مقایسه ی رشد مصرف در روز وقوع حداقل بار سالهای 78 و 84………………………………
8
1-2
مقایسه ی رشد مصرف در روز حداكثر بار سالهای 78 و 84………………………………………
8
1-3
مقادیر ضریب بار طی سالهای 73 تا 84………………………………………………………………………
17
1-4
حداکثر نیاز مصرف، انرژی روزانه و ضریب بار در سال 87………………………………………….
18
1-5
حداقل نیاز مصرف، انرژی روزانه و ضریب بار در سال 87…………………………………………..
19
1-6
حداکثر نیاز مصرف، انرژی روزانه و ضریب بار در سال 88………………………………………….
19
1-7
حداقل نیاز مصرف، انرژی روزانه و ضریب بار در سال 88…………………………………………..
19
1-8
پیك بار شبكه سراسری برق ایران طی سالهای ١٣٨٦ تا ١٣٩٥ به ازای سناریوی ادامه وضع موجود (مگاوات) ………………………………………………………………………………………..
21
1-9
پیك بار شبكه سراسری برق ایران طی سالهای ١٣٨٦ تا ١٣٩٥ به ازای سناریوی رشد معتدل (مگاوات)…………………………………………………………………………………………………..
21
1-10
پیك بار شبكه سراسری برق ایران طی سالهای ١٣٨٦ تا ١٣٩٥ به ازای سناریوی رشد سریع (مگاوات)……………………………………………………………………………………………………..
21
1-11
انرژی الكتریكی مورد نیاز در ایران طی سالهای ١٣٨٦ تا ١٣٩٥ به ازای سناریوی ادامه وضع موجود(گیگاوات ساعت)……………………………………………………………………………..
22
1-12
انرژی الكتریكی مورد نیاز در ایران طی سالهای ١٣٨٦ تا ١٣٩٥ به ازای سناریوی رشد معتدل (گیگاوات ساعت)………………………………………………………………………………………
23
1-13
انرژی الكتریكی مورد نیاز در ایران طی سالهای ١٣٨٦ تا ١٣٩٥ به ازای سناریوی رشد سریع (گیگاوات ساعت)………………………………………………………………………………………..
23
1-14
میانگین شاخص انتشار گازهای آلاینده و گلخانهای از بخش نیروگاهی کشور طی سالهای 80 تا 87 (گرم بر کیلووات ساعت)…………………………………………………………………
33
1-15
میزان انتشار گازهای آلاینده و گلخانهای نیروگاههای وزارت نیرو بر اساس نوع نیروگاه در سال 87 (تن)………………………………………………………………………………………………
33
1-16
مقدار انتشار انواع آلایندهها در نیروگاههای کشور به تفکیک نوع سوخت مصرفی در سال 1387 (تن)…………………………………………………………………………………………………………..
34
1-17
علل گرایش به ظرفیت سازی به جای بهینه سازی……………………………………………………..
39
1-18
پیش بینی انرژی الكتریكی مورد نیاز بخش حمل و نقل در ایران (گیگاوات ساعت)…
43
1-19
انرژی الكتریكی مورد نیاز بخش حمل و نقل در ایران تا سال 1395 بر اساس اهداف سند چشم انداز (گیگاوات ساعت)………………………………………………………………………………..
43
4-1
معرفی حالات مختلف حرکت قطارها…………………………………………………………………………..
120
فهرست شکلها
1-1
تغییرات بار فصل بهار طی سالهای 84 تا 88 ……………………………………………………………..
4
1-2
تغییرات 24 ساعته نیاز مصرف شبکه سراسری در فصل بهار سال 84 ……………………..
4
1-3
تغییرات بار فصل تابستان طی سالهای 84 تا 88 ………………………………………………………
4
1-4
تغییرات 24 ساعته نیاز مصرف شبکه سراسری در فصل تابستان سال 84………………..
5
1-5
تغییرات بار فصل پاییز طی سالهای 84 تا 88……………………………………………………………..
5
1-6
تغییرات 24 ساعته نیاز مصرف شبکه سراسری در فصل پاییز سال 84……………………..
5
1-7
تغییرات بار فصل زمستان طی سالهای 84 تا 88………………………………………………………..
6
1-8
تغییرات 24 ساعته نیاز مصرف شبکه سراسری در فصل زمستان سال 84………………..
6
1-9
پیک بار سالیانه شبکه سراسری طی سالهای 70 تا 88………………………………………………
9
1-10
مقایسه رشد تولید برق در ایران با سایر کشورها…………………………………………………………
9
1-11
سهم بارهای مختلف در مصرف انرژی الکتریکی………………………………………………………….
10
1-12
پیک بار هفتگی شبکه سراسری در سالهای 84 تا 88………………………………………………..
11
1-13
متوسط دمای حداکثر شهرهای اهواز، تهران و تبریز در 84 تا 88…………………………….
11
1-14
منحنی انرژی مصرفی روزانه در هفته پیک کل سیستم……………………………………………..
13
1-15
منحنی انرژی مصرفی روزانه در هفته پیک منطقه معتدل(تهران)……………………………..
14
1-16
منحنی انرژی مصرفی روزانه در هفته پیک منطقه گرمسیر(خوزستان)……………………..
14
1-17
منحنی بار روزهای هفته تابستان و چند روز خاص به نسبت پیک بار سال 88………..
15
1-18
منحنی تداوم بار در سالهای 78 و 84………………………………………………………………………….
16
1-19
منحنی تداوم بار سال 88……………………………………………………………………………………………..
17
1-20
منحنی تداوم بار سالهای 78 و 84………………………………………………………………………………
18
1-21
پیك بار سالانه شبكه سراسری برق ایران طی سالهای ١٣٨٦ تا 1395……………………..
22
1-22
قدرت نامی نیروگاههای کشور از سال 78 تا 88…………………………………………………………
24
1-23
قدرت نامی نیروگاههای بخار کشور از سال 78 تا 88…………………………………………………
24
1-24
قدرت نامی نیروگاههای گازی کشور را به تفکیک سن……………………………………………….
25
1-25
قدرت نامی نیروگاههای برقآبی کشور را به تفکیک سن……………………………………………..
25
1-26
روند ضریب ذخیره تولید در روز حداکثر نیاز مصرف همزمان نسبت به قدرت عملی در همان روز………………………………………………………………………………………………………………….
26
1-27
روند ضریب ذخیره تولید در روز حداکثر نیاز مصرف همزمان نسبت به قدرت عملی در همان روز………………………………………………………………………………………………………………….
27
1-28
سهم عوامل مختلف را در بروز خاموشیها در سال 84…………………………………………………
27
1-29
سهم عوامل مختلف را در بروز خاموشیها در سال 88…………………………………………………
28
1-30
روند ضریب ذخیره تولید در روز حداکثر نیاز مصرف همزمان نسبت به قدرت عملی در همان روز، سال 84………………………………………………………………………………………………….
28
1-31
روند ضریب ذخیره تولید در روز حداکثر نیاز مصرف همزمان نسبت به قدرت عملی در همان روز، سال 88………………………………………………………………………………………………….
29
1-32
نیاز مصرف در برنامه 20 ساله آینده با فرض اجرا نكردن برنامههای مدیریت مصرف..
41
1-33
كاهش حدود 20 درصدی كل نیاز مصرف در سال 2025 با فرض اجرای برنامههای مدیریت مصرف……………………………………………………………………………………………………………..
41
1-34
مصرف نهایی برق در بخش مترو كشورهای پیشرفته دنیا و مقایسه آن با ایران در سال 2006…………………………………………………………………………………………………………………..
42
1-35
برنامه پیک سایی مدیریت سمت تقاضا………………………………………………………………………..
47
1-36
برنامه درهزدایی مدیریت سمت تقاضا…………………………………………………………………………..
48
1-37
برنامه جابجایی بار مدیریت سمت تقاضا………………………………………………………………………
49
1-38
برنامه انعطاف پذیر کردن بار مدیریت سمت تقاضا……………………………………………………..
50
1-39
برنامه صرفه جویی مدیریت سمت تقاضا……………………………………………………………………..
51
1-40
برنامه رشد بار مدیریت سمت تقاضا……………………………………………………………………………..
52
1-41
منحنی بار کشور ترکیه…………………………………………………………………………………………………
54
1-42
میزان کاهش اوج بار شیکه سراسرسی با اجرای برنامه تعطیلات صنایع بزرگ………….
55
1-43
انرژی مصرفی فولاد مبارکه در تابستان 88…………………………………………………………………
55
1-44
انرژی مصرفی فولاد اهواز در تابستان 88…………………………………………………………………….
55
1-45
انرژی مصرفی کارخانه ایرالکو در تابستان 88………………………………………………………………
56
3-1
فلوچارت الگوریتم ژنتیک……………………………………………………………………………………………..
109
4-1
منحنی بار مصرفی ایران……………………………………………………………………………………………….
116
4-2
منحنی توان مصرف پیشنهادی گنبدی قطارها جهت تسطیح منحنی بار………………….
117
4-3
منحنی توان مصرفی قطار a در یک دوره تناوب سیر………………………………………………….
118
4-4
منحنی توان مصرفی قطار b در یک دوره تناوب سیر…………………………………………………
119
4-5
منحنی توان مصرفی قطار c در یک دوره تناوب سیر………………………………………………….
119
4-6
منحنی توان مصرفی قطار d در یک دوره تناوب سیر…………………………………………………
119
4-7
حالت 1 ترتیب حرکت قطارهای برقی…………………………………………………………………………
121
4-8
حالت 2 ترتیب حرکت قطارهای برقی…………………………………………………………………………
121
4-9
حالت 3 ترتیب حرکت قطارهای برقی…………………………………………………………………………
121
4-10
حالت 4 ترتیب حرکت قطارهای برقی…………………………………………………………………………
122
4-11
حالت 5 ترتیب حرکت قطارهای برقی…………………………………………………………………………
122
4-12
حالت 6 ترتیب حرکت قطارهای برقی…………………………………………………………………………
122
4-13
حالت 7 ترتیب حرکت قطارهای برقی…………………………………………………………………………
123
4-14
حالت 8 ترتیب حرکت قطارهای برقی…………………………………………………………………………
123
4-15
حالت 9 ترتیب حرکت قطارهای برقی…………………………………………………………………………
123
4-16
حالت 10 ترتیب حرکت قطارهای برقی……………………………………………………………………….
124
4-17
حالت 11 ترتیب حرکت قطارهای برقی……………………………………………………………………….
124
4-18
حالت 12 ترتیب حرکت قطارهای برقی……………………………………………………………………….
124
4-19
حالت 13 ترتیب حرکت قطارهای برقی……………………………………………………………………….
125
4-20
حالت 14 ترتیب حرکت قطارهای برقی……………………………………………………………………….
125
4-21
حالت 15 ترتیب حرکت قطارهای برقی……………………………………………………………………….
125
4-22
حالت 16 ترتیب حرکت قطارهای برقی……………………………………………………………………….
126
4-23
حالت 17 ترتیب حرکت قطارهای برقی……………………………………………………………………….
126
4-24
حالت 18 ترتیب حرکت قطارهای برقی……………………………………………………………………….
126
4-25
حالت 19 ترتیب حرکت قطارهای برقی……………………………………………………………………….
127
4-26
حالت 20 ترتیب حرکت قطارهای برقی……………………………………………………………………….
127
4-27
حالت 21 ترتیب حرکت قطارهای برقی……………………………………………………………………….
127
4-28
حالت 22 ترتیب حرکت قطارهای برقی……………………………………………………………………….
128
4-29
حالت 23 ترتیب حرکت قطارهای برقی……………………………………………………………………….
128
4-30
حالت 24 ترتیب حرکت قطارهای برقی……………………………………………………………………….
128
4-31
منحنی منتج از حرکت قطارها طبق برنامه زمانبندی الگوریتم ژنتیک……………………….
130
4-32
منحنی منتج از حرکت قطارها طبق برنامه زمانبندی الگوریتم اجتماع بهینه ذرات…..
131
فصل اول
کلیات تحقیق
مطالعات بار بخشهای گستردهای از مباحث مربوط به صنعت برق و انرژی الکتریکی یک کشور را در بر میگیرد. این مطالعات جهت شناسایی و آنالیز عوامل مؤثر بر انرژی الکتریکی مصرفی صورت میگیرد، که قسمت عمده ای از این مطالعات روی تغییرات بار، تغییرات روند پیک بار سالانه و برآورد مصارف بخشهای مختلف، طی سال های آتی صورت میگیرد.
1-1- دیدگاههای تولید
در دیدگاه ملی، منافع عمومی کشور نظیر منافع سیاسی، امنیت ملی و اجتماعی مقدم بر مطالعات اقتصادی بوده و حتی میتواند در تناقض با آن نیز باشد. در کشورهای توسعهیافته، با توجه به شفافیت نرخ انواع حاملهای انرژی و کالا و نیز عدم وجود یارانههای بخشی و بینبخشی حاملهای انرژی و خدمات، دیدگاه ملی مترادف با دیدگاه کاملاً اقتصادی بنگاهی خواهد بود. اما این امکان نیز وجود دارد که برخی اقدامات، جهت مواجهه با برخی شرایط و حوادث پیشبینی نشده مانند بحرانهای سیاسی و ملاحظات زیست محیطی، نظیر سیاست های موقت حمایتی و قوانین کلی در کشورهای توسعهیافتهی دارای صنعت برق با دیدگاه کاملاً اقتصادی نیز بروز دهد، که موقتاً باعث تفکیک دو دیدگاه ملی و بنگاهی از یکدیگر شود. بنابراین در مطالعه و دیدگاه ملی، عدم حذف یارانههای سوخت و اعمال هزینههای زیستمحیطی و نیز در نظر گرفتن سیاستهای حمایتی میتوانند صنعت برق کشوری را در زمرهی دیدگاههای ملی نگه دارد. اما دیدگاه بنگاهی، دیدگاهی کاملاً متفاوت و حتی در مواردی متناقض با دیدگاه ملی است. در دیدگاه بنگاهی، سناریوهای سرمایهگذاری پیشرو نگاه کاملاً اقتصادی به خود میگیرد. در ایران شرکت برق و به عبارت بهتر توانیر، همان بنگاه میباشد که از یارانههای بخشی و بینبخشی گستردهای بهره میبرد. اگر بخواهیم تفاوت عمده دو دیدگاه را بیان کنیم، باید وجود یا عدم وجود پرداخت یارانه و اقتصاد باز یا انحصارگرایی را در وجود یا عدم وجود هر دیدگاه جستجو کنیم. اما به هر حال امید است در افق بلند مدت و با توجه به برنامهریزیهای صورت گرفته در برنامههای توسعهای کشور، این دو دیدگاه (همانند کشورهای برخوردار از صنعت برق پیشرفته) به یکدیگر نزدیک شده و یکی شوند.
افزایش رقابت در بازار صنعت بیمه، اکثر مدیران این صنعت را به فکر چاره اندیشی برای حضور ماندگار در عرصه کسب و کار انداخته است. بنابراین آنها ناگزیرند، راه هایی را بیابند که کسب وفاداری مشتریان را در پی دارد. ازراه های دستیابی به این مهم، بهبود کیفیت خدمات بیمه ای است. بهبود کیفیت خدمات سازمان منجر به افزایش وفاداری مشتریان می گردد(عباسی و صالحی، 1390). حفظ مشتریان خوب سودمندتر است تا اینکه دائماً برای جایگزینی یک مشتری که شرکت را ترک کرده است تلاش شود.
واژه وفاداری مفاهیمی چون علاقه یا مهر،راستی و صداقت، یا تعهد رابه ذهن متبادر می سازد (خورشیدی و کاردگر ،1388). وفاداری حدی است که مشتری ها می خواهند به آن مقدار رابطه شان را با یک عرضه کننده حفظ کنند و معمولاً از این ناشی می شود که مشتری ها چقدر معتقدند که ارزش دریافتی شان از این عرضه کننده نسبت به سایرین بیشتر است. وفاداری زمانی اتفاق می افتد که مشتریان کاملاٌ احساس کنند سازمان موردنظر به بهترین وجه ممکن می تواند نیازهای آنها را برطرف کند، به طوری که سازمان های رقیب از مجموعه ملاحظات مشتریان مجازاٌ خارج شده و منحصراٌ به خرید از سازمان اقدام کنند(مرادی و همکاران،1390). افزایش وفاداری مشتری موجب کاهش هزینه های بازاریابی و افزایش تقاضای بیشتر مشتریان می گردد(Aaker & jacobsob,1994).
اندیشمندان مختلف ،تعاریف متعددی برای وفاداری ارائه کرده اند ، که این موضوع با توجه به مفهوم چند بعدی و پیچیده وفاداری قابل قبول است(Soderlund,2006). معروفترین تعریف قابل قبول برای وفاداری به تعریف یاکوبی و کینز[1] در سال 1973 برمی گردد که در آن وفاداری را به عنوان تعصب به مارک و پاسخ رفتاری در طی زمان تعریف می کنند که در آن فرد یک مارک خاص را نسبت به سایر مارک ها ترجیح داده و به صورت یک تعهد روانی در مورد آن تصمیم می گیرد(Mcmullan & ilmore,2008).
در اغلب تعاریف وفاداری 2 رویکرد دیده می شود:.رویکرد نگرشی: احساسات مختلف در شخص، تعلق خاطری نسبت به سازمان، خدمات و کالا ایجاد می کند، این احساس درجه وفاداری مشتری را مشخص می کند که کاملاٌ شناختی است. مقیاس های وفاداری نگرشی شامل تبلیغات مثبت دهان به دهان، تمایل به توصیه و تشویق دیگران به استفاده از کالا و خدمات است.
2.رویکرد رفتاری: تمایل مشتری برای خرید مکرر خدمات و تولیدات عرضه کننده خدمات و حفظ ارتباط با عرضه کننده کالا و خدمات است(قره چه و دابویان،1390).
از مهمترین ویژگی های شرکت های موفق جهانی، شناخت دقیق مشتریان، تعریف مناسب از بازارهدف، توانایی ترغیب کارکنان برای ارتقای کیفیت و اهمیت دادن به مشتریان است. تولید و ارایه خدماتی با کیفیت بالا و قیمت مناسب، نقش مهمی درصنایع خدماتی ایفا می کند. در واقع امروزه رضایت مشتری و کیفیت خدمات به عنوان مساﺋل حیاتی در اغلب صنایع خدماتی به شمار می روند (Stafford etal,1998). عرضه خدماتی با کیفیت و قیمت مناسب در سطح عالی به طور مستمر باعث ایجاد مزیت رقابتی برای چنین سازمان های می شود که از جمله این مزایا می توان از افزایش وفاداری مشتریان نام برد(palmer،2005). همچنین باید به این نکته توجه کرد که مشتری راضی، منبع مناسبی برای تبلیغات شرکت است؛ به بیان دیگر، صاحبنظران دانش بازاریابی، مزایای زیادی برای وفاداری شمرده که برخی از بارزترین آنها عبارتند از: کاهش هزینه های جذب مشتریان جدید، کاهش حساسیت مشتریان به تغییرات و قیمت ها، منافع حاصل از ارزش طول عمر مشتری، عملکرد مثبت از طریق افزایش قدرت پیش بینی و افزایش موانع برای ورود رقبای جدید. با توجه به افزایش قدرت انتخاب مشتریان به دلیل وجود تعداد زیاد شرکت های فعال در صنعت بیمه اعم از دولتی و خصوصی، شناسایی عوامل موثر بر وفاداری مشتریان توسط این شرکت ها امری ضروری،مهم و اجتناب ناپذیر است (کفاش و همکاران ،1389).
مشتری تنها چیزی است که اهمیت دارد و شرکت ها باید او را در کانون فعالیت های خود قرار داده و راهکارها واستراتژی هایی را برای بازگرداندن مشتریان از دست رفته و حفظ مشتریان فعلی خود به کار گیرند(Kotler & Armstrong,2008). در عصر جدید، توجه به رشد و توسعه وفاداری مشتریان به عنوان عاملی مهم در استراتژی بازاریابی شرکت ها که منجربه حفظ مشتریان فعلی می شود، افزایش یافته است (کفاش و همکاران ،1389). هنگامی که راهبردهای بازاریابی کالاهای تولیدی مورد بحث قرار می گیرد، بازاریابی معمولا چهار عامل اساسی محصول، قیمت، مکان و تبلیغات را مورد نظر قرار می دهد. اما ماهیت خدمات که جنبه هایی مانند مشارکت مشتری در امر تولید و اهمیت زمان را دربر دارد، وجود عوامل دیگری را نیز طلب می کند. برای دست یافتن به این چالش از الگوی مدیریت منسجم خدمات[2] استفاده می شود که توجه مدیران سازمان های خدماتی را به هشت متغیر تصمیم گیری جلب می کند. لاولاک و رایت[3]،هریک از این 8ps را به یکی از پاروهای قایق پارویی سبک وزنی که با هشت پاروزن حرکت می کنند، تشبیه می کنند این 8 جز عبارتند از: 1-اجزای محصول 2-مکان و زمان 3-فرایند 4-نیروی انسانی 5-ارتقا و آموزش مشتری 6-شواهد فیزیکی 7-قیمت و سایر هزینه های خدمات 8-بهروری و کیفیت (طالقانی و تقی زاده ،1389).
مدل مفهومی تحقیق برگرفته از پژوهشی است که لاولاک ورایت بر روی عناصر الگوی مدیریت منسجم خدمات انجام داده اند و پژوهشی که توسط مرادی برای تعیین وفاداری مشتریان در شرکت بیمه کارآفرین صورت گرفته است.
شکل 1-1 :مدل پیشنهادی تحقیق
1-3)اهمیت و ضرورت تحقیق
امروزه، عصر وفاداری است اعم از وفاداری مشتری، وفاداری کارکنان، وفاداری مدیریت، وفاداری به جامعه و اصول، آرما ن ها و اعتقادات و… تحقیقات بسیاری نشا ن داده اند که رضایتمند ی، کلید نهایی موفقیت و سودآوری نیست. در حقیقت مفاهیم بازاریابی هم که تا دیروز بر این مهم تأکید می ورزید، دیگر آن را به رسمیت نمی شناسد، بلکه امروزه تنها مشتریانی که احساس تعلق خاطر نسبت به سازمان دارند برای سازمان به عنوان سرمایه هایی سودآور و طولانی مدت به شمارمی روند )کفاش و همکاران ، 1389).
در گذشته فرض بر این بود که از راه تطبیق معیارهای مشتریان می توان به وفاداری آنها دست یافت، ولی تجربه نشان داد با ورود شرکت های جدید که محصولات منطبق تر با نیاز مشتریان داشتند، آنها اغلب جذب این شرکت های تازه وارد شد ند. پس از آن فرض شد که ارائه محصولات متمایز می تواند موجب وفاداری مشتریان شود، ولی همان مسئله با ورود رقبای جدید برای محصولات متمایز تکرار شد. تا اینکه ایده حفظ مشتریان از طریق روابط ماندگار با آنها مطرح شد (Tsoukatos & Graham, 2006) . ازراه های عمده ای که یک مؤسسه خدماتی توسط آن خود را از رقبایش متمایز می کند، این است که همواره خدماتی با کیفیت برتر به مشتریان ارائه کند. رمز موفقیت در گرو آن است که انتظارات مشتریان را نسبت به کیفیت خدمات برآورده سازد، یا حتی از آن پیشی بگیرد. در صورتی که ذهنیت نسبت به خدمات پایین تر از حد انتظار باشد، آنگاه مشتریان علاقه خود را نسبت به تأمیین کننده یک خدمت خاص از دست می دهند، اگرذهنیت نسبت به خدمات برابر و یا از حد انتظار مشتریان فراتر باشد، در آن صورت احتمال مراجعه به ارائه کننده یک خدمت خاص در آینده وجود دارد. کیفیت خدمات در بسیاری از زمینه ها در سرار جهان کاهش یافته است. مشتریان سطوح گوناگونی از رضایت و نارضایتی را بعد از هر تجربه خدماتی، بنابر میزان برآورده شدن انتظاراتشان یا دریافت خدماتی مافوق انتظاراتشان، تجربه می کنند (لاولاک و رایت ، 1382).
برنامه وفاداری مشتریان دو هدف را دنبال می کند. هدف اول، افزایش درآمدهای فروش از طریق افزایش خرید و سود یا افزایش دامنه تولیدات خریداری شده از یک عرضه کننده می باشد. هدف دوم، ایجاد یک رابطه نزدیک میان نام تجاری و مشتریان فعلی است و نتیجه آن، نگهداری و حفظ مشتریان کلیدی فعلی می باشد. علت محبوبیت عمومی این برنامه ها این است که سود به مقدار قابل ملاحظه ای از طریق دستیابی به این اهداف افزایش می یابد (تاج زاده نمین و همکاران، 1389) .
تعاریف متعددی برای وفاداری توسط اندیشمندان مختلف ارائه شده، كه این موضوع با توجه به مفهوم چند بعدی و پیچیده وفاداری قابل قبول است .معروفترین تعریف قابل قبول برای وفاداری به تعریف یاكوبی و كینر در سال 1973 برمیگردد كه در آن وفاداری را به عنوان یك تعصب به مارك و پاسخ رفتاری در طی زمان تعریف می كند كه درآن فرد یك مارك خاص را نسبت به سایر ماركها ترجیح داده و به صورت یك تعهد روانی در مورد آن تصمیم می گیرد (Mcmullan & Gilmore,2008). وفاداری عامل مهم در هر نوع از تصمیم گیری مدیریتی و تحلیل مالی است. نرخ برگشت مشتری جزء حیاتی در تحلیل ارزش دوره عمر است كه این موضوع، ابزاری برای فراهم كردن تصمیم گیری های كوتاه مدت است. روشن است كه محاسبه سود هر مشتری برای سازمان بسیار مهم است، منتهی با توجه به فلسفه فعالیت نامحدود سازمان، بهتر است كه این محاسبه سود در یك مفهوم بلند مدت و نه در زمان حال مورد توجه قرار گیرد (کفاش و همکاران، 1389). از مهمترین ویژگیهای شركتهای موفق جهانی، شناخت دقیق مشتریان، تعریف مناسب از بازار هدف، توانایی ترغیب كاركنان برای ارتقای كیفیت و اهمیت دادن به مشتریان است. تولید و ارائه خدماتی با کیفیت با لا و قیمت مناسب، نقش مهمی د ر صنایع خدماتی ایفا می کند. در واقع امروزه رضایت مشتری و کیفیت خدمات به عنوان مسائل حیاتی در اغلب صنایع خدماتی به شمارمی روند.عرضه خدماتی با کیفیت و قیمت مناسب در سطح عالی به طورمستمر باعث ایجاد مزیت رقابتی برای چنین سازما ن هایی می شود که از جمله این مزایا می توان از ایجاد موانع رقابتی ، افزایش وفاداری مشتریا ن، تولید و عرضه خدمات متمایز، کاهش هزینه های بازاریابی و تعیین قیمتهای بالاتر و… نام برد(ونوس و صفائیان، 1383).همچنین باید به این نکته توجه کرد که مشتری راضی، منبع مناسبی برای تبلیغات شرکت است؛ به بیان دیگر، صاحبنظران دانش بازاریابی، مزایای زیادی برای وفاداری شمرد ه که برخی از بارزترین آنها عبارت اند از: کاهش هزینه های جذب مشتریان جدید، کاهش حساسیت مشتریان به تغییرات و قیمت ها، منافع حاصل از ارزش طول عمرمشتری، عملکرد مثبت از طریق افزایش قدرت پیش بینی و افزایش موانع برای ورود رقبای جدید(لالیان پور و همکاران ، 1390).
جمهوری اسلامی ایران با 1648195کیلومتر مربع وسعت ،حدود کره زمین وخشکی های زمین و در دسته بندی پاندز [1] ایران جزء کشورهای خیلی بزرگ محسوب می شود . وسعت زیاد احتمال تبدیل شدن به قدرت فرامنطقه ای و جهانی را بالا می برد به علاوه در امور دفاعی نقش دارد و معمولا هر مقدار کشور وسیع تر باشد منابع معدنی و طبیعی بیشتری دارد و کشور ایران از لحاظ موقعیت استراتژیک با دارا بودن معادن غنی نفت و گاز و قرار گرفتن در سراسر شمال تنگه خلیج فارس و قرار داشتن بین کشورهای شمالی و منطقه خلیج فارس و بین قاره های آسیا و اروپا و اینکه امن ترین و کوتاهترین مسیر برای ارتباط دادن بین مناطق است از موقعیت استراتژیکی بسیار بالایی برخوردار می باشد و مرزهای کشور بالطبع از اهمیت ویژه ای برخوردار است چرا که کشور ایران با 15 کشور مستقل مرز مشترک خشکی و آبی دارد طول مرزهای ایران بالغ بر8731 کیلومتر مربع است که حدود 6031 کیلومتر از خط مرزی را رودخانه ها، مرداب ها و با تلاق، جنگل ها، استپ ها، کویرها، کوهپایه ها و کوهستان ها که در شمار مرزهای خشکی محسوب می شوند، تشکیل می دهند و طول مرزهای دریایی ایران در سه ساحل خلیج فارس، دریای عمان و دریای مازندران نیز 2700 کیلومتر است .مرزهای شرقی ایران که بسیار طولانی هستند با موضوعاتی از قیبیل مواد مخدر، ژئوپلیتیك آب، مسائل قومی و مذهبی و حضور کشورهای بیگانه دست به گریبانند. ایران از سمت شرق با دو کشور افغانستان و پاکستان هم‌مرز است؛ کشورهایی که به دلیل دوره‌های طولانی تنش و بی‌ثباتی، نقش زیادی در ایجاد ناامنی در مناطق همجوار خود از جمله ایران داشته و دارند.
با توجه به وضعیت ژئوپلیتیکی و استراتژیکی شرق کشور و با توجه به امکانات بالقوه (طبیعی و نیروی انسانی ) موجود ، چهار کانون درجه یک که درحال حاضر نیز فعالترین کانون های شرق کشور هستند می بایست مورد توجه بیش از بیش و همه جانبه قرار گیرند . توسعه این کانونها با اهداف امنیت و دفاع ملی و منافع فراملی و توسعه منطقه ای باید بیش از پیش گسترش یابد این کانونها که کانون های درجه یک شرق نامیده می شود واز جنوب به شمال عبارتنداز ( چابهار ، زاهدان ، بیرجند، مشهد) . بیشتر مورد توجه قرار گیرد تا امنیت مرزهای شرقی تامین گردد.چرا که موقعیت استراتژیکی و منابع غنی از مهمترین عناصر جغرافیایی سیاسی ایران هستند و این امر تاکنون بازتاب خود را بر استراتژی های منطقه ای و جهانی قدرت های بزرگ به جا نهاده است.
-1-طرح مسئله:
مرزسیاسی به پدیده ای فضایی اطلاق می شود که منعکس کننده ی قلمرو حاکمیت یک دولت بوده و مطابق با قواعد خاص در مقابل حرکت انسان ، انتقال کالایا نشر افکار مانع ایجاد کند یا دست کم آن را محدود سازد(میرحیدر، 1375 ،114)البته از آنجا که کنترل موثر مرزها نیاز به هزینه هنگفت و سنگین ، سیستم های کنترل منطبق بر نوع مرز، نیروهای سازمان یافته ویژه مرزی، تفاهم و همکاری موثر دولت های همسایه و حمایت سازمان های رسمی بین المللی دارد، در بین کشورهای جهان تنها دولت های معدودی مانند اتحادجماهیر شوروی سابق، اسرائیل، یوگسلاوی عهد تیتو، کوبا و چنددولت اروپایی و آمریکای شمالی، قادر به ایجاد سیستم مدیریت موثر بر اداره مرزهایشان شده اند و بسیاری از کشورهای دیگر از جمله ایران از عهده تهیه و تنظیمی مکانیزمی مناسب و کارآمد بر اداره مرزهای کشور برنیامدند (کریمی پور، 221،1379). ایران در محیط پیرامونی خود با چالش‌های امنیتی متعددی روبرو است که به صورت دایمی و به واسطه تحولات و روندهای منطقه‌ای باز تولید میشود. جمهوری اسلامی ایران از منظر منطقه‌ای در حوزه‌ای واقع شده است که هیچ گونه ترتیبات امنیتی پایدار و توافق شده در آن وجود ندارد. به رغم پیشرفت نظام‌های امنیت منطقه‌ای در سراسر جهان به ویژه بعد از پایان جنگ سرد و در چارچوب تحولات جهانی شدن، هنوز منطقه پیرامونی ایران فاقد ترتیبات امنیتی نهادینه شده است. تروریسم، افراط‌گرایی، تنش‌های قومی – مذهبی، جرایم سازمان یافته، دولت‌های ضعیف و مداخلات قدرت‌های فرامنطقه‌ای از جمله چالش‌ها و موانع امنیتی عمده‌ای است که ایران در پیرامون خود با آنها روبروست. (عسگری، 1380، 295). پس از سرنگونی طالبان توسط نیروهای آمریکایی، این نیروها در مناطق مختلفی از افغانستان حضور پیدا کردند و دست به احداث پایگاه‌های متعددی از سوی آمریکا و ناتو زدند که این امر، برای ایران تهدید محسوب میشود و ایران را در تیررس دشمنان منافع ملی این کشور قرار می‌دهد. با این توصیفات کشورهای همسایه شرقی ایران، افغانستان و پاکستان به دلیل داشتن مشکلات امنیتی تهدیداتی را متوجه منافع ملی ایران ساخته و هزینههای جمهوری اسلامی را در خصوص کنترل مرزها افزایش داده‌اند. علاوه بر بی‌ثباتی سیاسی در افغانستان که از سال‌ها پیش معضل آوارگان افغانی، قاچاق مواد مخدر و دیگر مشکلات اجتماعی را برای ایران به وجود آورد است، در پاکستان نیز فعالیتهای جریان افراطی طالبان افزایش یافته و به تقابل و درگیری با ارتش آن کشور انجامیده است. در نتیجه با گسترش نفوذ و فعالیت جریان‌های افراطی مانند طالبان و القاعده در منطقه از یک سو و حضور نظامی امریکا به بهانه مقابله با تروریسم در کنار مرزهای شرقی ایران از سوی دیگر، کشور در معرض تهدیدات امنیتی فزاینده‌ای قرار گرفته است. به طوری که موقعیت استراتژیک و ژئوپلیتیكی ایران و ساختار طبیعی فضای ایران برکنش متقابل افراد و گروه‌های اجتماعی تاثیرات متفاوتی گذاشته است. پرداختن به تهدیدات از مرزهای شرقی مسئله مهمی در ژئوپلیتیك کشور است.بخصوص در شرایط فعلی با
تحولاتی که در کشورهای واقع در شرق کشور ما و آسیای میانه حادث شده است و کل تحولاتی که در آسیا اتفاق خواهد افتاد، با نفوذ وهابیت مهاجم به کشورهای شرق و پان ترکیسم لائیک به آسیای مرکزی، شرق و شمال شرق کشور از حساسیتهای امنیتی ویژه ای برخوردار شده است . امنیت ملی و فراملی ما ایجاب می کند به شرق کشور و توسعه عمومی و امنیت آن بیشتر توجه نماییم
1-2-اهمیت و ضرورت تحقیق :
مرزهای گسترده زمینی ایران با افغانستان و پاکستان به انضمام مرز آبی‌ای که با کشور پاکستان داریم، گستره وسیعی را تشکیل می‌دهد که کنترل و تأمین امنیت آن، کار مهم و مشکلی است.در عرف بین‌الملل، دو کشور هم‌مرز در تأمین مرز مشترکشان با یکدیگر همکاری داشته و پایگاه‌های مرزی قویای را سازمان‌دهی می‌کنند اما متأسفانه این عرف در مرز میان ایران با دو کشور افغانستان و پاکستان، شکسته شده است. کما اینکه این دو کشور هیچ پایگاه امنیتی مرزی قویای ندارند و به دلیل عدم‌توانمندی آنها در کنترل مرزهایشان، مأموران امنیتی و مرزی ما نه تنها مشغول تأمین امنیت مرزهای خودمان هستند بلکه ناگزیر از کنترل مرزهای پاکستان و افغانستان نیز می‌باشند(روزنامه سرمایه تاریخ 30/4/1389). همچنین سیاسی شدن هویت‌های قومی – مذهبی که از یک سو به جهانی شدن تکنولوژی ارتباطات و اطلاعات و از سوی دیگر به آزاد شدن گسل‌های لرزان قومی پس از فروپاشی اتحاد شوروی به ابزار فشاری برای برخی قدرت‌ها به ویژه ایالات متحده آمریکا مبدل شده است. ایده‌های قومی دارای ماهیت متباینی هستند. سیاسی شدن هویت ها میتواند تهدیدی جدی علیه تمامیت ارضی و حاکمیت سرزمینی کشورهای چند قومی باشد. استان‌های مجاور مرزهای شرقی جمهوری اسلامی ایران دقیقاً مشرف به مثلث طلایی است (مثلث طلایی ناحیه‌ای بیابانی است که دور از دسترس دولت‌های ایران، پاکستان و افغانستان قرار دارد. این ناحیه به دلیل اینکه محل عبور سوق‌الجیشی مواد مخدر، تولید هروئین و انبار تسلیحات نظامی است به مثلث طلایی شهرت دارد). هلال طلایی شامل مناطق کوهستانی سه کشور افغانستان، پاکستان و ایران است. در سال ۱۹۹۱، افغانستان بزرگترین تولیدکننده تریاک در جهان بود و بعد از آن میانمار، که بخشی از مثلث طلایی میباشد. هلال طلائی سابقه بسیار طولانی‌تر از مثلث طلایی در تولید تریاک دارد. (کریمی پور، 1379،154).
تهدیداتی چون مهاجرت‌های غیرقانونی، قاچاق مواد مخدر و تسلیحات، جنایات سازمان یافته، ورود کالاهای ممنوعه، ناامنی نواحی مرزی و حمله به پاسگاه‌های مرزبانی و غیره در کنار تحرکات قومی – مذهبی به ویژه پس از جنگ افغانستان امنیت مرزهای شرقی ایران را به مخاطره انداخته است. از این بابت نگرانی جدی وجود دارد که این گونه تحرکات قومی – مذهبی با طالبان و القاعده پیوندهایی داشته باشند و از مناسبات قومی و قبیله‌ای با بلوچ‌ها و پشتون‌های پاکستان و افغانستان تأثیر پذیرند.
ناامنی‌های اخیر در مرزهای شرقی ایران ایجاب می‌کند که به مسائل و تحولات این منطقه پس از تحولات 11 سپتامبر بیشتر توجه شود.[2] همانطور که مقامات ایرانی نیز بارها بر آن تأکید کرده اند امنیت افغانستان با امنیت ایران گره خورده است. امنیت در مرزهای شرقی ما به شدت با تحولات افغانستان ارتباط پیدا می‌کند. به همین سبب زمینه‌های زیادی برای همکاری‌ها در سیاست خارجی ما و افغانستان موجود است. عدم توجه به اولویت‌های موجود در مرزهای شرقی میتواند سبب گسترش افراط گرایی و حضور طالبان شده و فضای ما را به هم بزند و سبب گسترش القاعده و تروریسم شود. از سویی مواد مخدر میتواند خود تهدید مهم دیگر باشد. وامامرزهای ایران و پاکستان از جمله مرزهایی هستند که همواره مشکلات زیادی را برای مرزبانان، ساکنان مناطق مرزی و مسئولان ایجاد کرده‌اند. از این‌رو، مدیریت بهینه آنها برای به حداقل رساندن تهدیدها و خسارت و استفاده از توان‌های محیطی ضروری به نظر می‌رسد، اما برای رسیدن به این مهم، موانع بسیاری وجود دارد که شناسایی آنها کمک زیادی به مدیریت بهینه مرزها خواهد کرد. نتایج بررسی نشان داده که مجموعه‌ای از عوامل سیاسی، اقتصادی، تاریخی و فرهنگی به همراه ویژگیهای ساختاری مرز و مناطق مرزی، مهمترین موانع فراروی ایران در راستای مدیریت بهینه مرزهای خود با پاکستان است و توسعه همه‌جانبه مناطق مرزی، تقویت کارآی نیروهای امنیتی و مدیریت ترکیبی و یکپارچه، راهکار فائق آمدن بر این موانع است (پیشگاهی فرد،1390،141).
با این اوصاف کشور ما در یکی از حساس‌ترین موقعیت‌های ژئوپلیتیکی جهان قرار گرفته، به گونه‌ای که مناطق ژئوپلیتیکی فعالی با کارکردهای گسترده و پرشمار گرداگرد آن را فرا گرفته و آن را به‌صورت کانون جاذبه دیپلماسی منطقه‌ای و جهانی درآورده است. این موقعیت نه تنها باعث تأثیرگذاری ایران بر فرآیند تحولات جهانی و منطقه‌ای میشود بلکه کارکرد مناطق پیرامونی نیز میتواند مسائل ایران را زیر سایة خود قرار دهد. از سویی موقعیت ایران در نظام جهانی و منطقه‌ای و کنش و روابط دوسویه آن با قطبهای قدرت جهانی و مناطق ژئوپلیتیکی، پیوسته مسائل نوینی می‌آفریند که مجموعاً زمینه بسیار مناسبی را برای مطالعه عوامل پویا و متحول سیاسی، با تأکید بر واقعیت‌های جغرافیایی و به‌ویژه بازنمائی پدیده‌های ژئوپلیتیک آن برای بازبینی استراتژیک و تبیین شاخصهای سیاست خارجی فراهم نموده است (پیشگاه هادیان، 18،1385). در حال حاضر به علت شرایط خاصی می توان گفت که از مرزهای شرقی مرز ایران و افغانستان از مرزهای ناآرام کشور است بدین صورت که به علت وضعیت طبیعی و جغرافیایی و همچنین اوضاع داخلی افغانستان ، افغانها به راحتی و به طور غیرمجاز در طول نوار مرزی تردد داشته و عده ای از آنان نیز در شهرها و روستاهای حاشیه مرز ساکن هستند و سکونت غیرمجاز و گسترده افغانها در حاشیه مرز علاوه بر ایجاد مسائل سیاسی و مشکلات فرهنگی ، بهداشتی و رفاهی در منطقه موجب بروز مشکلات دیگری نظیر حمل مواد مخدر و کالای قاچاق و سرقت و ناامنی شده است. دولت جمهوری اسلامی ایران با احداث جاده های مرزی و پاسگاه های انتظانی و استقرار نیروهای نظامی در حفظ و کنترل ورود کالای قاچاق و مواد مخدر و فراهم آوردن امنیت فعالیتهای چشم گیری داشته است و این به منظور اهمیت مرزهای شرقی و تاثیر آن بر ژئوپلیتیك کشور می باشد.
از مهمترین تحولات ژئوپلیتیکی در دهه های آخر قرن گذشته فروپاشی اتحاد شوروی بود که پیامد آن ظهور کشورهای نواستقلال در حوزه جنوبی شوروی وورود آنها به عرضه روابط بین الملل بود .منابع سرشار وغنی انرژی وبازارهای مصرف برای سرمایه گذاری همراه با بحرانهای هویتی واجتماعی، بحرانهای ساختاری وسیاسی وهمچنین ضعف اقتصادی وناکارآمدی دولت های منطقه همه وهمه عواملی است که باعث جلب توجه دیگر بازیگران عرضه جهانی به این منطقه شد یکی از پیامدهای آن درکناررقابت قدرت های فرامنطقه ای فعال شدن قدرت های منطقه ای برای حضور ونفوذ در این منطقه است. ایران وترکیه هم با هدف یافتن جایگاهی درفرصت های پیش رو وهم باهدف رفع نیازهای این کشورها در عرضه داخلی وضرورت های سیاست خارجی آن بیشتر برپایه متغیرهائی چون اشتراکات فرهنگی، ملاحظات ژئواکونومیک وژئوپلیتیک به رقابت با هم پرداختند منطقه قفقاز جنوبی که شامل سه کشور جمهوری آذربایجان، ارمنستان وگرجستان میباشد از همان ابتدا مورد توجه دو قدرت منطقه ای ایران وترکیه قرارگرفت .ترکیه همزمان با اشغال قره باغ توسط ارمنی ها در حمایت از آذربایجان مرزهای هوائی وزمینی خود رابرروی ارمنستان بست واز آن زمان مسئله قره باغ نقش تعیین کننده ای در مناسبات ترکیه با ارمنستان ایفا می کند
1-2سوال تحقیق :
سوال اصلی که در این تحقیق مطرح شده است این است که:
1-اساسا تحول اساسی در روابط ارمنستان وترکیه چه تاثیرات ژئوپلیتیکی درمنطقه قفقاز جنوبی وموقعیت ایران خواهد داشت؟
2–آیا خروج ارمنستان از مثلث ایران وروسیه وپیوستن به بلوک غرب وترکیه باعث تضعیف محور روسیه _ایران خواهد شد؟
3–آیا بدون در نظر گرفتن حل مناقشه قره باغ از طرف ترکیه باعث گرایش جمهوری آذربایجان بسمت محور روسیه _ایران ،ارمنستان خواهد گردید؟
1-3فرضیه های تحقیق :
فرضیه اصلی این تحقیق عبارت است از:
عادی سازی روابط ارمنستان –ترکیه هم جایگاه ژئوپلیتیکی منطقه، هم منزلت کشورها وهم موازنه قدرت دربین کشورهای منطقه را دچار تحول اساسی خواهد نمود.
فرضیه دوم–خروج ارمنستان از مثلث ایران وروسیه وپیوستن به ترکیه وبلوک غرب باعث تضعیف محور روسیه-ایران
می شود.
فرضیه سوم–گرایش جمهوری آذربایجان به سمت روسیه –ایران وارمنستان بدون در نظر گرفتن حل مناقشه قره باغ از طرف ترکیه .
1-4اهداف تحقیق :
هدف کلی این تحقیق درک وشناخت دقیق از پویش های جدیددرصحنه معادلات سیاسی، امنیتی واقتصادی منطقه قفقاز وتامین منافع ملی کشور در روند تغییر تدریجی موازنه قدرت سنتی در این منطقه است –ایران نباید روابط نزدیک با ایروان را همیشگی وتضمین شده بپندار بنابراین تغییر اساسی در نگرش وخط مشی تهران نسبت به ایالات متحده آمریکا ودرپی آن روسیه پیش شرط توسعه معنادار روابط با همسایگان در قفقاز جنوبی است .
1- 5اهمیت وضرورت تحقیق :
اهمیت وضرورت این تحقیق از آنجا ناشی می شود که با مطالعات وبررسیهای بعمل آمده مشخص شده است که در پژوهش های صورت گرفته پیشین به موضوع پیامدهای ژئوپلیتیکی ناشی از نزدیکی وعادی سازی روابط ارمنستان–ترکیه وتاثیرات آن برامنیت ملی واقتصادی کشورمان کمتر صورت گرفته است وتعداد پژوهش ها محدود اندک میباشد لذا به نظر می رسد با انجام این تحقیق تا حدودی خلاءوجا ی خالی این پژوهش ها مرتفع گردد.
1-6روش تحقیق :
در این تحقیق روش گرد آوری اطلاعات بصورت اسنادی، فیش برداری، کتابخانه ای،مدارک نقشه ها ومقالات ورسانه های جمعی واینترنت (سایت ها)میباشد وبصورت توصیفی –تحلیلی انجام گردیده است
1-7محدوده مورد مطالعه :
تحقیق حاضر ضمن گذری در تاریخ وجغرافیای قفقاز جنوبی بطور عمده پس از جدائی از ایران وبعد ازتشکیل اتحاد جماهیر شوروی وپس از فروپاشی آن وتشکیل سه جمهوری قفقاز جنوبی آذربایجان گرجستان وبه خصوص جایگاه ارمنستان در رابطه با کشورهای ایران وترکیه میباشد
1-8محدودیت ها:
یکی از مهمترین محدودیت ها در این تحقیق عدم دسترسی به منابع دست اول وروز دنیا ونیز عدم ترجمه منابع انگلیسی زبان در این مورد میباشدوبیشتر منابع تحقیق از طریق فصلنامه ها ومجلات گذشته در این رابطه میباشد.
1-9پیشینه تحقیق :
-بعضی از مقالات ارائه شده در رابطه با موضوع تحقیق فوق عبارتند از مقاله تحت عنوان چشم انداز توازن قدرت در قفقاز در پرتوتحول روابط ترکیه –ارمنستان توسط اقای میرقاسم بنی هاشمی در دی 88انجام گردیده در این مقاله بیان میشود که بهبود روابط ارمنستان –ترکیه موجب تقویت ائتلاف غرب گرا واحتمال ورود ارمنستان به این فرآیندبرای رفع آثار تحریم وانزوای جغرافیائی وبازسازی زیر ساخت های اقتصادی- صنعتی اجتناب پذیر خواهد بود ومعادله قدرت را در منطقه به نفع ترکیه وبلوک غرب تغییر می دهد.
–مقاله ای دیگر تحت عنوان روابط ایران وارمنستان :فرصت ها وموانع توسط نوراله قیصری ومهناز گودرزی در اردیبهشت 88انجام شده است در این مقاله به دلایل اهمیت ارمنستان برای ایران اشاره
گردیده است از جمله اهمیت ژئوپلیتیک به دلیل مرتبط شدن ایران با دریای سیاه، قفقاز شمالی واروپا واستفاده از دهلیزهای ورودی وخروجی وخطوط مواصلاتی ارمنستان اهمیت استراتژیک ارمنستان برای مقابله با توسعه طلبی ترکیه در منطقه اهمیت سیاسی از نظر امکان بهره برداری از لابی قوی ارامنه در محافل سیاسی واقتصادی اهمیت اقتصادی از نظر تسخیر بازار ارمنستان دربخش های مانند انرژی بهره برداری سیاسی وامنیتی برای حضور تعیین کننده در منطقه قفقاز وممانعت از گسترش بحران ها مانند بحران قره باغ به داخل ایران وایجاد توازن قوا در تحولات منطقه وروابط آذربایجان وارمنستان ومعادلات منطقه ای از جمله مسائل انتقال انرژی .
– مقاله دیگر تحت عنوان ایران وخطوط انتقال انرژی حوزه خزرتوسط نصرتی (1388)انجام گردیده که به بررسی چالش ها وفرصت های ژئوپلیتیکی انتقال وترانزیت انرژی منطقه آسیای مرکزی وقفقاز ودریای کاسپین به بازارهای جهانی پرداخته است وی در این مقاله از ایران به عنوان امن ترین ،اقتصادی ترین وکوتاهترین مسیر انتقال منابع انرژی به بازارهای جهانی نام می برد ولی ایالات متحده به علت اطلاع از موقعیت بی نظیر ژئوپلیتیک وژئواستراتژیک ایران واینکه این موقعیت می تواند ایران را به بازیگری جهانی تبدیل نماید دست به اقداماتی برای خنثی نمودن این توان بالقوه زده است که از آن جمله می توان به جایگزینه راه هائی غیراز ایران برای این انتقال اشاره نمود. -کتاب روابط ایران با جمهوریهای قفقاز نوشته دکتر میرابراهیم صدیق نشردادگستر(1383)که به دیدگاههای نظری ،نگاهی به جغرافیای منطقه قفقازوسابقه تاریخی روابط ایران با این منطقه ،تاثیر قدرت های منطقه ای وفرامنطقه ای در قفقاز ،روابط سیاسی-اقتصادی ایران با جمهوریهای قفقاز ،علل گسترش روابط ایران با ارمنستان اشاره می کند. -کتاب ژئوپلیتیک جدید ایران از قزاقستان تاگرجستان نوشته دکتر سیدعطاله تقوی نشردفتر مطالعات سیاسی وبین المللی وزارت امورخارجه (1387)که به ویژگیهای ژئوپلیتیک ایران،دیدگاههای مهم ژئوپلیتیکی ،عوامل موثر در ژئوپلیتیک ایران ،آثار علائق ژئوپلیتیک درفضای روسیه تزاری وجانشین آن شوروی سابق نسبت به ایران ،بحران ها،منابع وظرفیت های کشورهای آسیای مرکزی وقفقاز،بررسی منابع وظرفیت های اقتصادی آسیای مرکزی وقفقاز،تاثیرات امنیتی واقتصادی –سیاسی فروپاشی شوروی برژئوپلیتیک ایران،زمینه های مشترک همکاری بین ایران وکشورهای آسیای مرکزی وقفقاز اشاره دارد.
منابع ذکر شده در بالاتنها قسمتی از انبوه رساله ها،کتاب ها ومقاله های نوشته شده در این حوزه است .که البته هرکدام به بخش خاصی از موضوع مورد بحث پرداخته اند بنابراین در طول پایان نامه سعی شده است تا به بسیاری ازآنها اشاره گردد .به هرحال بطورکلی منابعی که ذکر گردیده بطور جامع به بررسی موضوع مورد نظر نپرداخته اند وهدف از پژوهش این است تا این خلاءرا پرکندودرصورت عادی شدن روابط ارمنستان وترکیه تاثیرات آن را در سطح منطقه وبخصوص در رابطه بامنافع ملی ایران مورد بررسی قراردهد.
1 -10شیوه گردآوری داده ها واطلاعات :
به منظور گردآوری وجمع آوری داده ها در این پژوهش از ابزار فیش برداری از کتب مختلف ،آمار واطلاعات وهمچنین گزارش های پژوهشی سازمانها وموسساتی که در زمینه آسیای مرکزی وقفقاز تخصص دارند استفاده می گردد همچنین استفاده از فضای مجازی اینترنت واطلاعات افراد مجرب ومتخصص در این رابطه ونیز بانکهای اطلاعاتی رایانه ای بهره گیری خواهد شد.
1-11هدف کاربری وبهره وران
شناسائی اهمیت منطقه قفقاز جنوبی از دیدگاه های مختلف اقتصادی ،اجتماعی،تاریخی،فرهنگی ،مذهبی وسیاسی وحوزه جغرافیائی این تحقیق می تواند مورد استفاده دانشجویان ،محققان وپژوهشگران مسائل قفقاز قرارگرفته وسازمانهائی که در حوزه قفقاز جنوبی عملکرد خاصی دارند می توانند از اطلاعات بهره مند گردند.
1-12تعریف مفاهیم واصطلاحات :
ازمهم ترین واژه ها واصطلاحات بکاررفته در این تحقیق که به تشریح آنها پرداخته خواهد شد عبارتند از:
1-12-1ژئوپلیتیک :
ژئوپلیتیک شیوه قرائت ونگارش سیاست بین الملل توسط صاحبان قدرت واندیشه وتاثیر آن برتصمیم گیری های سیاسی در سطح ملی ومنطقه ای است.(میرحیدر،22:1377).
ژئوپلیتیک یا سیاست جغرافیائی اثر محیط واشکال وپدیده های محیطی چون موقعیت جغرافیائی ،شکل زمین ،منابع کمیاب، امکانات ارتباطی وانتقال (زمینی دریائی هوائی وفضائی )وسایل ارتباط جمعی و …را در تصمیم گیریهای سیاسی بویژه در سطوح گسترده منطقه ای وجهانی مطالعه می کند(مجتهد زاده:128:1381)
صنعت گردشگری به عنوان بزرگترین و متنوع‌ترین صنعت دنیا به شمار می‌آید. بسیاری از كشورها این صنعت پویا را به عنوان اساس درآمد، اشتغال، رشد بخش خصوصی و توسعه ساختار زیربنایی می‌دانند. در سراسر كره زمین؛ بویژه در كشورهای در حال توسعه، به توسعه صنعت گردشگری توجه فراوانی معطوف میشود. از طرف دیگر، این صنعت تعاملات میان فرهنگی جوامع مختلف را تسهیل نموده و شیوه‌های برقراری تعاملات رفتاری بر اساس گفتمان صلح‌آمیز را برقرار می‌كند(قرخلو، 1386: 3). ا مروزه اهمیت گردشگری و جهانگردی و لزوم بررسی و تحقیق در مورد آن با توجه به نقش‌های مهم اقتصادی، اجتماعی، و فرهنگی‌اش بر هیچ كسی پوشیده نیست(مشبكی و ملك اخلاق، 1382: 7). این فعالیت در دنیای كنونی به صورت یكی از مهمترین عوامل تولید ثروت، كار، ایجاد پویایی، جابجایی انسان‌ها و ثروت ملت‌ها درآمده است. انسان امروزین در راستای دسترسی به اهدافی چون آشنایی با حقایق تاریخی گذشتگان، بهره‌گیری از مواهب طبیعی، فرار از آشفتگی‌ها و روزمرگی‌های زندگی شهری و… توریسم را وسیله‌ی منفرد و مناسبی برای نیل بدآن‌ها می‌داند(آمار، 1382، 55). امروزه گردشگری بزرگترین و متنوع‌ترین صنعت دنیا محسوب میشود. بسیاری از كشورهای جهان به دنبال دستیابی به توسعه پایدار بوده و از این صنعت به عنوان یك صنعت پویا، جهت كسب درآمد و اشتغال‌زایی و تعامل فرهنگ خود استفاده می‌نمایند. در جهان امروز استفاده از منابع و جاذبه‌های گردشگری یك منطقه اعم از طبیعی یا انسان ساخت در توسعه آن اثرگذار نقش بسزایی دارد.
مطالعات نشان داده‌اند كه بین رشد و توسعه صنعت گردشگری با رشد و توسعه اقتصادی كشورها رابطه‌ی مثبت و معناداری وجود دارد. هزاره سوم، پیشرفت روزافزون تكنولوژی و فناوری را با خود به همراه دارد. صنعتی‌شدن زندگی در جهان امروز اوقات فراغتی را برای انسان در شهرهای مدرن فراهم ساخته كه میتواند فرصتی مناسب برای فاصله گرفتن از محیط خشك و بی‌روح توأم با سروصدای شهرهای شلوغ، مناسب تلقی شود. امروزه آژانس‌های خدمات مسافرتی ارائه‌دهنده‌ی انواع خدمات گردشگری در زمینه‌های داخلی، خارجی و طبیعت‌گردی می‌باشند. این آژانس‌ها با توجه به فعالیتشان مورد تقسیم‌بندی قرار گرفته‌اند كه تعدادی از آنها مسئول فروش بلیط و تعدادی دیگر خدمات تورگردانی را بر عهده دارند و تعدادی دیگر نیز ارائه‌دهنده‌ی هر دو خدمات به طور همزمان می‌باشند. این تورها نقش بسیار مهمی در جابجایی و نقل و انتقال گردشگران دارند؛ بطوری که برخی از گردشگران مشتری دائم این آژانس‌ها در تمامی سفرها می‌باشند. بنابراین می‌توان گفت آژانس‌های گردشگری رابطه مستقیمی با توسعه گردشگری دارند. بندر انزلی به عنوان یكی از شهرستان‌های مهم استان گیلان از موقعیتی مناسب برای توریسم و استراحت برخوردار است. این شهرستان به دلیل شرایط ویژه آب و هوایی و طبیعت بكر و چشم‌اندازهای زیبا مانند دریا، منطقه آزاد، بازارهای تجاری، مکان‌های زیارتی، توجه اكثر مردم چه در داخل و چه در خارج از آن را به خود معطوف نموده است . این ویژگی باعث توسعه گردشگری در طبیعت این منطقه شده است؛ بطوری که هر روزه بر تعداد گردشگران و هم بر تعداد تورهای گردشگری افزوده میشود. لذا تحقیق به دنبال بررسی و ارزیابی عملكرد آژانس‌های خدماتی و مسافرتی در توسعه توریسم شهرستان بندر انزلی میباشد و تحقیق بدنبال پاسخگویی به این سؤال است که آژانس‌های مسافرتی در توسعه توریسم شهرستان بندر انزلی تا چه حد نقش داشته است؟
1-2- اهمیت و ضرورت
امروزه توریسم در اقتصاد کشورهای جهان دارای جایگاهی بسیار مهم است و تنها در سال 2010 میلادی 935 میلیون نفر در جهان با سفر به کشورهای دیگر 1550 میلیاردها دلار هزینه کرده‌اند(سایتwto ).
نظریه‌های جدید در زمینه گردشگری نشان می‌دهد جذابیت‌های گردشگری بر پایه ورزش در مقایسه با دیگر جذابیت‌های فرهنگی٬ مزیت‌های اقتصادی٬ اجتماعی و سیاسی بیشتر دارد. از طرفی کشور ایران با توجه به بررسی‌های صورت گرفته یکی از ده کشور اول جهان از نظر جذابیت‌های گردشگری است(هنرور و همکاران٬ 1386: 32).
از این رو، اهمیت دارد که از قابلیت‌های خود در توسعه گردشگری از جمله گردشگری ورزشی استفاده کند. بی‌شک انتخاب مکان مناسب جهت انجام فعالیتهای ورزشی برای ورزشکاران بسیار مهم میباشد. لذا در این تحقیق سعی بر این است که با مدنظر قراردان این مهم که گردشگری مناطق مختلف ساحلی٬ دریایی و تالاب از فعالیتهای عمده تفرجی در جهان است٬ به شناخت توان‌های موجود و تعیین محدوده مکانی مناسب جهت جذب توریسم ورزشی پرداخته و با توجه به عدم داشتن منابع علمی و تخصصی لازم در کشور با بررسی عوامل مختلف در جذب توریسم و گسترش توریسم ورزشی می‌توان با اخذ نتایج به سمت آینده روشن حرکت کرد. از جمله کاربرد نتایج این تحقیق می‌توان به توسعه کمی و کیفی شهرستان٬ بالا رفتن سطح فرهنگ مردم٬ تبادل اخلاق ورزشی و فرهنگی حفظ محیط زیست و توسعه پایدار منطقه٬ رونق اقتصادی و بهبود زیرساخت‌های منطقه اشاره نمود.
1-3- اهداف تحقیق
مهمترین اهداف این تحقیق بشرح زیر است:
- تعیین پتانسیل‌های توریستی و اکوتوریستی شهرستان بندر انزلی،
- تعیین نقش آژانس‌های مسافرتی در توسعه توریسم شهرستان بندر انزلی،
- تعیین راهکارهایی جهت توسعه توریسم شهرستان بندر انزلی.
1-4- فرضیه‌های تحقیق
- آژانس‌های مسافرتی در توسعه توریسم شهرستان بندر انزلی نقش دارند.
- بین افزایش آژانس‌های مسافرتی و افزایش گردشگر رابطه وجود دارد.
1-5- سؤال‌های تحقیق
آژانس‌های خدمات مسافرتی شهرستان بندر انزلی در توسعه توریسم، تا چه اندازه نقش دارند؟
1-6- تعاریف واژه‌ها و مفاهیم
- گردشگر
کسانی هستند که به منظور تفریح، گردش و گذران روزهای تعطیل و اوقات فراغت، اقدام به سفر می‌نمایند. این نوع گردشگری شامل افراد یا گروه‌هایی است که جهت استفاده از تعطیلات، تفریح، استراحت، استفاده از آب و هوای گرم‌تر یا خنک‌تر از محل اقامت خود به مسافرت می‌روند(سازمان مناطق گردشگری، 1381: 6).
- دفاتر خدمات مسافرتی:
مؤسساتی هستند كه توسط افراد(بخش خصوصی) تأسیس می‌شوند و جنبه انتفاعی دارند. كار اصلی آنها ارائه دادن خدمات جهانگردی است، البته به نمایندگی از سوی مؤسسات تولیدكننده خدمات جهانگردی نظیر شركتهای حمل و نقل، مؤسسات پذیرایی، گردانندگان گشت‌ها و سایر مؤسساتی كه به گونه‌ای در مقصد جهانگردی خدماتی به جهانگرد ارائه می‌دهند(محلاتی، 1380: 185).
- توسعه:
اندیشمندان متعددی در علوم مختلف سعی نموده‌اند برای این فرایند تعریف جدیدی ارائه دهند. «مایكل تودارو» در كتاب «توسعه اقتصادی در جهان سوم» از توسعه چنین تعریف دارد: «جریانی است كه مستلزم تغییرات اساسی اجتماعی، طرز تلقی عامه مردم و نهادهای ملی و نیز تسریع رشد اقتصادی، كاهش نابرابری و ریشه‌كن كردن فقر مطلق است(تودارو، 1370: 7). همه‌ی توسعه‌ها با تغییر همراه هستند(داس ویل، 1387: 200).
- توسعه گردشگری:
توسعه گردشگری؛ به معنی تغییر و تحول گردشگری در طول زمان و در مقیاس‌های گوناگون جغرافیایی میباشد(ضیایی، 1388: 22).
