موسیقی شعر، دامنة پهناوری دارد. گویا نخستین عاملی که مایة رستاخیز کلمهها در زبان شده و انسان ابتدایی را به شگفتی واداشته است، همین کاربرد موسیقی در نظام واژهها بوده است.
هر مجموعۀ گفتار از مقداری عناصر آوایی و صوتی به وجود آمده است و این مجموعه آوایی و صوتی ممکن است با یکدیگر یا بعضی از آنها، با بعضی دیگر، توازنها یا تناسبهایی داشته باشند و در رابطه ای که اجزایش – بلحاظ انواع تناسبها – با یکدیگر میتوانند داشته باشند دارای انواع موسیقیهای زبانی نیز میتواند باشد و ما بعضی از این انواع شناخته شدۀ تناسبها را به اختصار در ذیل مورد اشاره قرار میدهیم :
الف ) وزن : اهل هر زبانی وزن شعر خود را در تناسبهایی خاص احساس میکنند که اهل زبان دیگر ممکن است آن تناسب را احساس نکنند.
ب ) قافیه : همان مجموعه آوایی، گذشته از وزن، بلحاظ اشتراک صامتها و مصوتها، در مقاطع خاصی – وسط یا آخر و حتی اول هر قسمت – میتوانند تناسب دیگری هم داشته باشند که خود صورت دیگری از موسیقی شعر است و آن را قافیه (به معنی عام کلمه که شامل قافیههای میانین هم میشود) میخوانیم.
ج) ردیف : شکل دیگری از موسیقی شعر است که در حقیقت تکمیل موسیقی قافیه است یا شکل غنی تر شدة قافیههاست.
د) هماهنگیهای صوتی : همان مجموعة عناصر آوایی، بلحاظ اشتراک صامتها و مصوتهای موجود در داخل سراسر زنجیرةگفتار، و نه در مقاطع خاصی، امکان تناسبهای دیگری هم در آن میرود مثل اینکه مصوت «او» یا «آ» یا «ای» و مثلاً صامت سین یا شین یا میم اگر به تناسب خاصی تکرار شود خود جلوة دیگری از موسیقی شعر است و عاملی در رستاخیز کلمهها. سهم بسیار عمده ای از موسیقی شعر در همین بخش هماهنگیهای صوتی عبارات نهفته است که اندکی از آن را قدما در مباحث مربوط به انواع جناسها مطرح کردهاند.
هیچ ملّتی را نمیشناسیم که از موسیقی بی بهره باشد پس باید بپذیریم که موسیقی پدیدهای در فطرت آدمیاست. عواملی که آدمیرا به جستجوی موسیقی میکشانده است همان کششهایی است که او را وادار به گفتن شعر میکرده است و پیوند ایندو سخت استوار است. زیرا شعر در حقیقت موسیقی کلمهها و لفظهاست و غنا، موسیقی الحان و آهنگها.
از آنجایی که بحث درباره موسیقی بیرونی، کناری، داخلی و معنوی در اغلب کتابها آمده است در همین راستا سعی خواهد شد در این رساله دربارة ابداعات و ابتکارات فروغ فرخزاد در وزن شعر معاصر بحث بیشتری به میان آید.
«وزن شعر یا عروض، چیزی جدا از شعر نیست و چیزی نیست که ثابت و غیر قابل تغییر و دگرگونی باشد و باید به این نکته توجه داشت که علم عروض مقدم بر شعر نیست…» (ترابی، ضیاء الدین، 1375 : 36).
هر اثر هنری، منطقی خاص خود دارد و هیچ شعر بزرگ و حتی خوب نمیتواند اندیشهای را در خود نپرورده باشد. شعر فروغ، جدای از وزن و عروض و موسیقی، شعری است که فکر کردن و نگاه کردن و حس کردن و دیدن را به ما یاد میدهد.
شعر فروغ، شعری است دارای ساختی استوار و جوهری ناب که همواره خواننده را از پنجرههای تصاویر گوناگون و بر جادههای مصراعهای رنگارنگ به تماشا و حرکت وا داشته و وا میدارد.
آنچه مسلم است همه وزنهایی که با الهام مصراع اول به ذهن شاعر میگذرد و او را به رعایت وزن الهام شده مجبور میکند، از جریان ناخودآگاهی سرچشمه میگیرد که با تمامیاحساسهای شدید و هیجانات روحی و ذهنی که نتیجة برخورد حواس اوست با اشیاء و تصاویر آنی و فرار، رابطه مستقیم دارد و همین است که وزنها تندند و گاهی حتی تندتر از آن که بتوان آنها را به همان کیفیت که در مصراع نخست شکل گرفتهاند، دنبال کرد و ادامه داد. این است که جویبار کلمات مترنّم از مسیر عروضی خود میگریزند و منحرف میشوند.
تمام روز در آئینه گریه میکردم
که آغازی است صاف و بی سکون یا سکته. اما بعد :
که چون حبابهای کف صابون
که در صورت کشش «که» آغاز مصراع، درست است اما در غیر از وزن مصراع آغاز «یا»
و از شکافهای کهنه، دلم را به نام میخواند.
که سکته ای تند دارد و گریز آن از چهارچوب اوزان عروضی پیداست و نشان دهندة اینکه فروغ نمیتواند همة این تصاویر تند و فرار و همه آن حرفهایی را که در این آب و خاک، در عالم شعر تازگی دارد، در شکلهای عروضی اوزان بگیرد و بپرورد. (حقوقی، 1387 : 336 – 308)
اگر بتوانیم به گفتة محمد حقوقی – در هم ریختگی اوزان عروضی را «حسی» یا گفتاری بنامیم، مشروط بر اینکه بهانه ای به دست ناآگاهان ندهد، موسیقی کلام فروغ با همه آشفتگیهای وزنی، گوهری ناب و با ارزش به شمار میآید، وچه بسا اینکه اگر اجل به وی مهلت میداد، به یقین یکی از پرچمداران شعر نیمایی میشد.
1 – 3- پرسشهای تحقیق:
در این پژوهش به سئوالات زیر پاسخ داده میشود :
- آیا اشعار فروغ از ساختی استوار و منطقی برخوردار است؟
- آیا میتوان تلاش فروغ در آفرینش موسیقی جدید در کلام و نوآوری در پهنة موسیقی زبان را ناشی از عدم توان وی در برخورد با وزن عروض تلقی کرد؟
- آیا وزن شعر چیزی جز حرکت کلی و آهنگین کلمات است؟
- آْیا شاعر میتواند در صورت داشتن ذهن موسیقایی با استفاده از امکانات موجود در زبان به خلق اوزان جدید بپردازد؟
- آیا میتوان علاوه بر آخر مصراع، در اول و وسط مصراعها نیز توسع اعمال گردد؟
- اشعار فروغ فرخزاد در چه وزن و بحرهایی سروده شده است؟
1- 4- اهمیت و ضرورت تحقیق :
این تحقیق به دلیل نشان دادن توان شاعری فروغ در پرداختن به وزن عروضی و نیز ابداع و نوآوریهای وی در محدودة قواعد عروضی با استفاده از کلید اختیارات مجاز شاعری و کلیة زحافات رایج و حتی غیرمتداول ولی قابل تصور و وقوع افاعیل عروضی و ترکیب دو یا چند وزن و با بهره گیری از امکان تکرار افاعیل یا برخی از آن در قسمتهای مختلف هر مصراع، به خوانندگان محترم است.
1- 5 -پیشینه تحقیق :
تاکنون رسالة مستقلی در این رابطه نوشته نشده است.
1 – 6- اهداف تحقیق :
1- هدف از تنظیم و تدوین رساله این است که در تقطیع شعر فارسی چه کل و چه نو باید این واقعیت را در نظر داشت که اولاً موسیقی شعر تنها محدود به آن نیست که به وزن عروضی مشهور شده و اساس وزن شعر فارسی را تشکیل داده است. ثانیاً زبان فارسی، زبانی است هجایی که از نظر ساخت و ترکیب با قوالب یا همان افاعیل عروض شعر که از زبان و شعر عرب اقتباس شده، دقیقاً قابل تطبیق نیست.
2 – پس از انجام این رساله، خوانندگان محترم میتوانند اطلاعاتی را در مورد عنوان این رساله دریافت نمایند و دریابند که فروغ به سرودن شعری مؤفّق شده که از همة امکانات نهفته در بعد موسیقایی و وزن و آهنگ شعر استفاده کرده است.
3 – این تحقیق از آن جهت که مطالبی را در مورد اختیارات بدیع شاعری بازگو میکند، دارای اهمیت است.
1- 7 – فرضیههای تحقیق:
- اشعار فروغ در عین سادگی و روانی از ساختن استوار و منطقی برخوردار است. اشعار با بیانی ساده و به گونة خاطره نگاری آغاز میشود و دارای لحنی روایی است.
- امکان نوآوری در وزن شعر وجود دارد.
- وزن، چیزی نیست جز حرکت کلی و آهنگین کلمات که در نهایت در گوش شنونده به نوعی وزن و موسیقی منتهی میشود.
- وزن شعر صرفاً محدود به اوزان شناخته شدة پیشین و مذکور در کتابهای عروض شعر نیست.
- فروغ بیش از هر چیز در پی توسعه بخشیدن به وزن در اول و وسط و پایان مصراع است.
- اکثر اشعار فروغ در بحر مضارع و مجتث است.
1-8 -تعاریف واژههای کلیدی :
فروغ: فروغ فرخزاد در سیزدهم(پانزدهم) دی ماه سال 1313 از حاصل پیوند سرهنگ محمد فرخزاد و توران وزیری تبار که زندگی مالی متوسطی داشتند، در تهران چشم به جهان گشود. او دو برادر به نامهای امیر و فریدون و یک خواهر به نام پوران داشت.
موسیقی:موسیقی و آهنگ شعر محدود به قالب عروضی و بحر شعر نیست و شامل 4 بخش میشود:
- موسیقی بیرونی که همان وزن عروضی است بر اساس کشش هجاها و تکیهها.
- موسیقی کناری که قافیه و ردیف را شامل میشود و آنچه در حکم آن است و تکرارها.
- موسیقی داخلی یا درونی که عبارتست از هماهنگی و نسبت ترکیبی کلمات و طنین خاص هر حرفی در مجاورت با حرف دیگر.
- موسیقی معنوی که ارتباطهایی پنهانی یک مصراع یا لخت از رهگذر انواع تضادها و تقابلها پدید میآید.
عروض: اوزان برخی از اشعار«فروغ» نباید با قواعد ثابت و تغییر ناپذیر عروض شعر سنتّی فارسی کاملاً منطبق باشد. همۀ اشعار فروغ وزن دارد اما گاهی نه وزنی که دقیقاً مبتنی بر قواعد عروض شعر کلاسیک باشد
1 – 9- روش تحقیق :
نوع روش تحقیق در این پایان نامه توصیفی – تحلیلی میباشد و روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانهای است.
روش تجزیه و تحلیل اطلاعات در این رساله بدین صورت است که ابتدا اطلاعاتی که جمع آوری شده، مورد بررسی دقیق قرار میگرد و تمامیاشعار و سرودههای دیوان فروغ، تقطیع عروضی شده و مطالبی که شایستة مطرح کردن در رساله را دارد انتخاب و در فصلهای رساله قرار میگرد و رساله به صورت منطقی و علمیتنظیم میگردد و توالی موضوعات و فصلها کاملاً رعایت میشود و در پایان فهرست، منابع و مآخذ به خوانندگان محترم ارائه میگردد.
1-10- حدود و قلمرو تحقیق :
مشکل عمده در انجام این تحقیق، آن بود که منابعی که کاملاً مختص به موسیقی اشعار فروغ فرخزاد باشد موجود نبود و بیشتر در مورد اشعار مهم وی مانند ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد، عاشقانه، مرداب، غزل و چند شعر دیگر بود.
فرم در حال بارگذاری ...