وبلاگ

……………………………………………………………………… 3

 

پلاسما ……………………………………………………………….. 4

 

پینچ ………………………………………………………………………….. 5

 

پلاسمای کانونی…………………………………………………………… 5

 

معرفی عمومی پلاسمای کانونی……………………………………… 7

 

مشخصات کلی پلاسمای کانونی شده………………………………… 8

 

چهار بخش اساسی در دستگاه پلاسمای کانونی………………………. 9

 

دستگاه پلاسمای کانونی نوع مدر و فیلیپوف……………………….. 10

 

برخی کاربردهای دستگاه پلاسمای کانونی…………………………….. 11

 

دینامیک دستگاه پلاسمای کانونی…………………………………. 12

 

عملکرد پلاسمای کانونی……………………………………………….. 14

 

فاز شکست………………………………………………………………………… 15

 

فاز رانش محوری……………………………………….. 16

 

فاز شعاعی…………………………………………………………… 17

 

1- فاز تراکم………………………………………………………….. 18

 

2- فاز ساکن…………………………………………………….. 21

 

3- فاز ناپایداری………………………………………………. 22

 

4- فاز فروپاشی…………………………………. 23

 

عوامل مؤثر در کارآیی سیستم‌های پلاسمای کانونی……………………… 24

 

پرتوهای ساطع شده از سیستم پلاسمای کانونی………………….. 26

 

پرتو ایکس…………………………………………………………………… 26

 

تولید نوترون………………………………………………………………….. 27

 

تولید یون………………………………………………………… 28

 

فصل دوم

 

برخی روش‌های لایه‌نشانی و دستگاه‌های آنالیز فیلم‌های نازک لایه‌نشانی شده

 

 2-1- برخی روش‌های لایه نشانی…………………….. 31

 

2-1-1- کندوپاش…………………………………………………………….. 31

 

2-1-2- کندوپاش به‌وسیله پلاسما ………………………………………….. 32

 

2-1-3- کندوپاش پرتو یونی……………………………………………… 32

 

2-1-4- روش تبخیر فیزیکی (PVD) ………………………… 33

 

2-1-5- روش تبخیر شیمیایی (CVD)………………. 33

 

2-1-6- روش تبخیر گرمایی……………………………………….. 33

 

2-1-7- لایه‌نشانی به‌وسیله پلاسمای کانونی……………………………… 37

 

2-2- برخی دستگاه‌های آنالیز جهت بررسی فیلم‌های نازک لایه‌نشانی شده……….. 40

 

2-2-1- میکروسکوپ الکترونی روبشی (SEM)………………………… 40

 

الکترون‌های بازگشتی……………………………………………………………. 41

 

الکترون‌های ثانویه……………………………………………………….. 41

 

الکترون‌های اوژه…………………………………………………. 42

 

2-2-2- میکروسکوپ نیروی اتمی (AFM)…………………………………….. 42

 

2-2-3- دستگاه پراش پرتوی ایکس (XRD)……………………………… 43

 

 فصل سوم

 

برخی تحقیقات انجام شده جهت لایه‌نشانی توسط دستگاه پلاسمای کانونی

 

 3-1- تشکیل کربیدتیتانیوم (TiC) برروی لایه تیتانیوم از طریق کاشت یون………………………….. 48

 

3-2- تشکیل کربید سیلیکون برروی زیرلایه سیلیسیوم از طریق کاشت یون…………………………. 50

 

3-3- تأثیر تابش پالس‌های یونی پرانرژی برروی زیرلایه سیلیسیوم…………………………………………. 54

 

3-4- بهینه‌سازی دستگاه پلاسمای کانونی به‌عنوان منبع پرتوی الکترونی برای لایه‌نشانی فیلم‌های نازک       57

 

3-5- نیتریده‌سازی به کمک دستگاه پلاسمای کانونی……………………………………………………………….. 60

 

3-6- لایه‌نشانی نانولایه‌ها بوله دستگاه پلاسمای کانونی…………………………………………………………….. 70

 

فصل چهارم

 

روش تحقیق و نتیجه‌گیری

 

 4-1- معرفی دستگاه پلاسمای کانونی مرکز تحقیقات فیزیک پلاسما …………………………………….. 75

 

4-2- فرآیند تولید لایه‌های نازک نیترید آلومینیوم با استفاده از دستگاه پلاسمای کانونی……. 75

 

4-2-1- آماده‌سازی و تمیزکاری زیرلایه‌های استیل 304…………………………………………………………. 75

 

4-2-1- نحوه انجام آزمایش ……………………………………………………………………….. 76

 

چیدمان آزمایش جهت لایه نشانی نیترید آلومینیوم……………………………….. 77

 

متغیرهای مورد بررسی، در لایه‌نشانی نیترید آلومینیوم………………………………. 77

 

آنالیزهای صورت گرفته برروی فیلم‌های لایه‌نشانی شده………………………….. 77

 

آنالیز لایه‌های نازک نیترید آلومینیوم تولید شده، با استفاده از دستگاه پراش اشعه ایکس……. 78

 

 

 

آنالیز لایه‌های نازک نیترید آلومینیوم تولید شده، با استفاده از دستگاه میکروسکوپ نیروی اتمی 82

 

نتایج AFM……………………………………………………………… 86

 

آنالیز لایه‌های نازک نیترید آلومینیوم تولید شده، با استفاده از دستگاه میکروسکوپ الکترونی روبشی 87

 

نتیجه‌گیری…………………………………………………………. 90

 

برخی پیشنهادات تحقیقاتی…………………………………………… 90

 

 چكیده:

 

لایه‌های نازک نیترید آلومینیوم بر روی زیرلایه‌های استیل 304

 

شرایط آزمایش: زوایای مختلف نسبت به محور آند (0، 15 و 30) در فاصله cm5 نسبت به نوک آند با استفاده از تعداد 25 شات

 

آنالیزها: XRD ، AFM ، SEM

 

در این تحقیق، لایه های نازك نیترید آلومینیوم بر روی زیرلایه های استیل 304 با استفاده از دستگاه پلاسمای كانونی پوشش داده شده است. پس از تولید لایه های نازك، نمونه ها به منظور بررسی خصوصیات لایه، به وسیله دستگاه پراش پرتو ایكس، میكروسكوپ های الكترونی روبشی و نیروی اتمی مورد مطالعه قرار گرفتند.

 

نتایج تحقیق نشان می دهد كه تغییر تعداد شات ها، فاصله زیرلایه ها از نوك آند و همچنین زاویه قرار گرفتن زیرلایه ها نسبت به محور آند، نقش مهمی در خصوصیات لایه های تولید شده دارند.

 

نمونه های بدست آمده در زوایای مختلف نسبت  به محور آند (0، 15 و 30) در فاصله 5 سانتی‌متر از نوک آند و با استفاده از تعداد 25 شات نشان می‌دهد که با افزایش زاویه از صفر به 15 و سپس 30، شاهد کاهش بلورینگی، فیلم‌های لایه نشانی شده هستیم. نتایج حاصل از بررسی مورفولوژی سطح فیلم‌های لایه‌نشانی شده در زاوایای مختلف نسبت به نحور آند توسط میکروسکوپ نیروی اتمی نشان می‌دهند که نمونه لایه‌نشانی شده در زاویه °15 دارای سطحی نسبتاً یکنواخت متشکل از دانه‌هایی در اندازه‌های نسبتاً یکسان می‌باشد.

 

 

 

     اگر چه نمی توان منکر استفاده از انرژی های تجدید ناپذیر از قبیل انرژی باد، خورشید و … شد، اما نمی توان غول صنعت را فقط با انرژی های تجدید ناپذیر سیر کرد. بعلاوه منابع اولیه انرژی های شناخته شده در روی کره زمین فقط برای پانصد سال کفایت خواهد کرد و وسایل زیست محیطی چنان دست و پای بشر را بسته است که متخصصان امر، همین پانصد سال را نیز ناشدنی می پندارند و بنابراین باید در جستجوی منبع انرژی دیگری بود.

 

      امروزه پیشرفت روز افزون بشر سبب شده است که نیاز انسان به تأمین انرژی به حدی زیاد شود که سوخت های فسیلی دیگر نتوانند جوابگوی نیازهای صنعتی باشند. از اینرو متخصصان و دانشمندان به فکر استفاده از انرژی های هسته ای افتاده اند. فرایند شکاف هسته ای که هم اینک در راکتورهای تولید انرژی مورد استفاده قرار می گیرد به علت تولی زباله های رادیواکتیو چندان مورد پسند نیستند، در حالیکه فرایند هم جوشی هسته ای بسیار از این جهت مطلوب تر می باشد زیرا که منجر به محصولاتی می شود که مانند زباله های حاصل از شکاف هسته ای خطرناک نمی باشند. از این رو به علت پاک بودن این انرژی توجه زیادی به آن می شود.

 

     در راستای انجام تحقیقاتی برای دستیابی به این تکنولوژی دستگاه پلاسمای کانونی ساخته شد. این دستگاه در ابتدا به عنوان منبع تولید نوترون های پر انرژی ساخته شد ولی پس از مدتی به عنوان یک دستگاه کم هزینه و با کاربردهای چندگانه مورد توجه دانشمندان و به خصوص دانشمندان کشورهای در حال توسعه قرار گرفت.

 

     دستگاه پلاسمای کانونی در اواخر دهه 1985، اوایل دهه 1960، توسط فیزیکدانان اولی (فیلیپوف) و فیزکدانان آمریکایی (مدر) ساخته شد و به سرعت به عنوان دستگاهی کارا و جالب برای تولید پلاسما و تابش های آن مورد توجه قرار گرفت. پلاسمای کانونی (PF) از هنگام اختراعش در دهه 1960 قویترین چشمه پلاسمایی نوترون به شمار می رفت، تا اینکه با اختراع روش گرمایش توکامک با اشعه خنثی این دستگاه جای پلاسمای کانونی را به عنوان قویترین چشمه پلاسمایی نوترون گرفت. ولی ارزانی و سادگی سیستم پلاسمای کانونی باعث شده که برای استفاده های مختلفی مورد توجه قرار گیرد. حتی آژانس بین المللی انرژی اتمی نوعی از این دستگاه ها را برای جهان سوم طراحی کرد.

 

      دستگاه پلاسمای کانونی می تواند به عنوان منبع تولید اشعه ایکس سخت و نرم به کار رود  که به علت پالسی بودن این اشعه می تواند برای عکسبرداری از وسایل سریع مانند موتور هواپیما به کار رود. از دیگر کاربردهای این دستگاه تولید الکترون و یون می باشد که فرآیند تولید آنها در بخش های بعدی توضیح داده می شود.

 

      یون های حاصل از این دستگاه می تواند برای کاشت یون استفاده شود. البته مهمترین کاربرد دستگاه پلاسمای کانونی، تحقیقات راجع به همجوشی هسته ای در هسته های سبک از قبیل دوتریم، تریتیم، هلیم و لیتیم است.

 

پلاسما:

 

       پلاسما حالت گازی شکل از ماده است که در آن بر اثر دمای زیاد، اتم های ماده یونیزه شده و گازی متشکل از الکترون ها و یون ها، تولید می شود. با تبدیل شدن یک ماده به پلاسما، خواص جدیدی در آن ظاهر می شود. بر خلاف گازهای معمولی ( که اتم خنثی دارند)، پلاسما می تواند هادی جریان الکتریکی باشد، از خود نور گسیل کند، تحت تأثیر امواج الکترومغناطیسی قرار بگیرد و رفتار جمعی از خود نشان دهد که نه تنها به شرایط موضعی بلکه به حالت پلاسما در مناطق دور نیز بستگی دارد.

 

پینچ (pinch):

 

     پینچ پلاسما در حقیقت فشرده شدن پلاسما توسط میدان مغناطیسی ناشی از جریان الکتریکی می باشد. در سیستم های پلاسمای کانونی که در بخش بعد توضیح داده خواهد شد، یک جریان الکتریکی نسبتاً زیاد به هنگام تخلیه الکتریکی در داخل پلاسما ایجاد می شود که در اثر بر هم کنش با میدان مغناطیسی بوجود آمده از میدان الکتریکی فشرده می شود و پلاسمای موجود در سیستم را نیز فشرده می نماید. این پدیده به اثر پینچ در پلاسما معروف است. اثر پینچ اساس محصور سازی مغناطیسی پلاسما در سیستم هایی نظیر پینچ در راستای z ، پینچ در راستایө و پلاسمای کانونی می باشد. به این ترتیب می توان گفت که عامل اصلی پینچ پلاسما، بر هم کنش یک جریان الکتریکی قوی با میدان مغناطیسی ناشی از خود آن می باشد.

 

پلاسمای کانونی:

 

      دستگاه های پلاسمای کانونی سیستم هایی هستند که با تکنولوژی نسبتاً ساده و ارزان توانایی تولید پلاسمای چگال با طول عمر نسبتاً کم را دارند. محدوده ی مشخصات این نوع پلاسما عبارت است از حجم 1cm3 چگالی 1025m-3 طول عمر 100ns، دما1KeV. ویژگی این سیستم ها باعث شده تا آنها مورد توجه پژوهشگران گداخت هسته ای و همچنین تولید و کاربرد پرتوهای یونی، الکترونی، نوترون و ایکس قرار گیرند]2و1[. سهولت نسبی تولید، ارزانی قیمت، شار زیاد و زمان کم تولید پرتو از سیستم های پلاسمای کانونی، بستر مناسبی را جهت کاربردهای صنعتی و پزشکی فراهم می آورد. زمان کم تولید پرتو( حدود 100ns) از یک طرف منجر به کاهش فوق العاده زیاد خطرات بهداشتی و زیست محیطی کاربران شده و از طرف دیگر این امکان را ایجاد می کند که به عنوان مثال وضعیت دقیق و واضح سوژه های متحرک در مقطع خاصی از زمان ثبت شود که این به نوبه خود زمینه ساز بسیاری از کاربردهای پزشکی و صنعتی می باشد.

 

     سیستم پلاسمای کانونی به طور مستقل توسط مدر و فیلیپوف در اوایل سال 1960 طراحی و ساخته شد. دستگاه های ساخته شده توسط این افراد دارای هندسه ی متفاوتی هستند. در دستگاه پلاسمای کانونی نوع فیلیپوف، نسبت شعاع به طول آند بزرگتر از نوع مدر می باشد که این مقدار کمتر از یک است. اصول کاری، اطلاعات کانونی و دیگر پارامترهای این دو دستگاه با یکدیگر یکسان می باشند.

 

     دستگاه فیلیپوف به گونه ای طراحی شده است که اصطلاحاتی در پینچ  در راستای z، ایجاد می کند تا محدوده ی عایق را از ناحیه تنگش جدا نگاه دارد و مانع از ضربه بر روی آن در اثر تابش ناشی از پلاسمای داغ شود. نوع مدر نیز مانند یک تفنگ پلاسمای هم محوری طراحی شده که در فشار بسیار بالا کار می کند. پلاسمای کانونی به سرعت به منبع گداخت نوترون ها و منبع تولید اشعه ایکس(Mather 1965) تبدیل می شود. تا کنون دستگاه های متعددی با مخازن انرژی 1KJ تا 1MJ ساخته شده است. بین میزان انرژی ذخیره شده و اندازه ی دستگاه رابطه ای وجود دارد. آزمایشات انجام شده بر روی پلاسمای کانونی، نشان می دهد که در این دستگاه، پلاسمایی داغ(1KeV) و چگال  (1025cm-3) ایجاد می شود که طول عمر آن 100ns می باشد و رابطه ای نیز بین طول عمر پلاسما و شعاع آند وجود دارد. نکته قابل توجه در این دستگاه، مقدار بالای nτ (n چگالی و τ زمان محصور سازی انرژی ) برای پلاسما و توالی نوترون های گداخت می باشد.

 

       پلاسمای کانونی علاوه بر اینکه منبعی از پلاسمای داغ و چگال و همچنین نوترون های گداخت می باشد، میزان زیادی اشعه ی ایکس نرم، مخصوصاً زمانی که در آن از گازهایی با عدد اتمی z بالا استفاده شود، نیز ساطع می کند. این خصوصیت، پلاسمای کانونی را از دیگر دستگاه ها متمایز کرد و آن را به یک انتخاب مناسب برای لیتوگرافی اشعه ایکس تبدیل کرده است.

 

 

مطالعات توسعه به صورت محدود در سالهای بعد از جنگ جهانی دوم در اروپا با تمرکز بر روی مشکلات کلان اقتصادی؛ ارتباط جهانی و نابرابری بین کشورهای فقیر و غنی آغاز شد(براهمن،4:1381). در این سالها مفهوم توسعه را مترادف با رشد اقتصادی بکار می بردند( ساعی،18:1388) و بالا بردن تولید ناخالص ملی و درآمد سرانه را اهداف اصلی توسعه قرار می دادند؛ اما با تشدید مسائلی چون فقر، بیکاری، نابرابری، تخریب منابع طبیعی و … کاربرد متغیرهای اقتصادی به عنوان تنها عامل موثر در بخش توسعه مورد تردید قرار گرفت( پور محمدی و زالی،38:1383). همین امر باعث شد که از دهه 1970 به بعد توجه به توسعه پایدار با محوریت توسعه انسانی و حفظ منابع طبیعی برای نسلهای آینده مورد توجه قرار گیرد.

 شهر بندر عباس یکی از شهرهای کهن و سابقه دار در تارخ کشور است که بخاطر موقعیت جغرافیایی و شرایط طبیعی و زیست محیطی خاصی که دار د از یک سو و به دلیل مشارکت انسان آن در طول تاریخ اهمیت ویژه ای در توسعه کشوری داشته است. منابع طبیعی؛ نفت، و موقعیت تجاری و مرز آبی مشترک این شهر با کشورهای مجاور موقعیت ویژه ای برای آن ایجاد کرده است. توسعه پایدار چنانکه گفته شد بر استفاده از منابع طبیعی تجدید پذیر و تجدید ناپذیر با حفظ آن برای نسل های آینده تاکید دارد  بنابراین سنجش این امر که شناخت مردم شهر از ابعاد توسعه تا چه اندازه است  اهمیت بسزایی در برنامه ریزی های آینده در جهت توسعه پایدار شهر بندرعباس خواهد داشت،  بعلاوه تحقیقات جدید در سطح دنیا نشان می دهد که سرمایه اجتماعی عاملی مهم در مشارکت انسانی در جهت توسعه پایدار است بنابرابن پرداختن به سرمایه اجتماعی و سنجش همبستگی آن با توسعه پایدار شهری اهمیت بسزایی در برنامه ریزی و دستیابی به این مهم است.

تحقیق حاضر ضمن شناخت هر یک از این عوامل قصد دارد با بررسی تاثیر متقابل سرمایه اجتماعی و توسعه پایدار، دریابد که ایندو تا چه اندازه از یکدیگر متاثر می شوند؟ بهترین شیوه ها در بکار گیری ایندو عامل در کنار یکدیگر برای دستیابی به توسعه پایدار شهری چیست؟ در صورت بها ندادن به سرمایه اجتماعی آیا توسعه پایدار شهری بطور کامل محقق خواهد شد یا خیر؟

 

 

 

3-1- اهمیت و ضرورت تحقیق

 

ما در دنیایی زندگی می کنیم که حرکت رو به جلو در آن اجتناب ناپذیر است و پیشرفت و توسعه هر روز تمام جوانب زندگی ما را تحت تاثیر قرار می دهد. پیشرفت روز افزون تکنولوژی، روابط انسانی، تغییرات اجتماعی و اقتصادی، همه و همه دست بدست هم می دهند تا هر روز تغییراتی را در شیوه زندگی، کاربرد منابع و… پیش روی ما قرار دهند، بنابراین شناخت منابع، راههای استفاده بهینه از آن و ضمن حفظ آنها برای نسلهای آینده اهمیت بالایی در مطالعات دارد؛ بعلاوه چون جمعیت انسانی از تاثیرگذارترین عوامل در این راستاست باید طوری شناخته و هدایت شود که بالاترین و بهترین بازدهی و کارکرد از منابع را برای خود فراهم سازد؛ بنابراین شناخت سرمایه های اجتماعی و یا ایجاد آن به انسان کمک می کند تا روابطش با جامعه را طوری برنامه ریزی کند که بهترین و بالاترین بهره وری را کسب نماید، بنابراین توجه به سرمایه های اجتماعی و تاثیر آن بر توسعه پایدار اقتصادی چه در سطح کشور و چه در سطح شهرها اهمیت ویژه ای دارد چنانچه مطالعات گوناگونی در نقاط مختلف دنیا و یا حتی کشور خودمان در این مورد صورت گرفته است.ضمن اینکه سعادت(1387) در مقاله ای به تعیین روند تغییرات سرمایه اجتماعی در ایران پرداخته است، بدین منظور با استفاده از میزان سرمایه اجتماعی که برای یکسال (1380) برای ایران تخمین زده شده بود، به استخراج روند سرمایه اجتماعی در ایران اقدام نمود و برای اینکار از روش فازی استفاده کرده است.

همچنین امیری و همکاران(1385) در مقاله خود میزان تاثیر سرمایه اجتماعی درون گروهی و برون گروهی را بر رشد اقتصادی استانهای کشور مورد بررسی قرار دادند و نتایج حاصله نشان داد که سرمایه اجتماعی برون گروهی با افزایش تعاملات باعث افزایش اعتماد و کاهش هزینه مبادلاتی از جمله رانت جویی می شود که از این طریق اثر مثبت بر رشد اقتصادی دارد( سعادت:1387). بالاخره سوری(1385) در مقاله خود از تعداد چکهای بلا محل سرانه بعنوان شاخصی برای کاهش سرمایه اجتماعی به این نتیجه رسیده است که بین کاهش سرمایه اجتماعی و اغلب متغییرهای مربوط به سطح فعالیتهای اقتصادی رابطه منفی و معناداری وجود دارد(سوری،1385).

 

همایش ملی سلامت ، محیط زیست و توسعه پایدار با پذیرش 285 مقاله علمی با حضور استادان برجسته محیط زیست كشور به میزبانی دانشگاه آزاد اسلامی بندرعباس در اسفند ماه سال1389 برگزار شد. این همایش به همت معاونت پژوهشی واحد بندرعباس و با همكاری اداره كل استاندارد هرمزگان ، پخش فراورده های نفتی هرمزگان ، پژوهشكده اكولوژی خلیج فارس ، اداره كل محیط زیست هرمزگان ، اداره هواشناسی بندرعباس ، پژوهشكده هواشناسی كشور ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد های همدان ، جهرم ، شبستر ، پرند ،علوم وتحقیقات خوزستان ، دماوند به مدت دو روز در واحد بندرعباس برگزار شد . اهداف این همایش از نظر برگذار كنندگان : توجه به محیط زیست و توسعه پایدار برای ادامه حیات ، از ضروریات قرن معاصر است و عدم توجه انسان به عنوان بزرگترین آلوده كننده محیط زیست خطری جدی است كه كره زمین و حیات را به شدت تهدید می كند و در صورت تجدید نظر نكردن در رفتار زیست محیطی و پیدا نكردن راه حل صحیح و مناسب ضربات جبران ناپذیری بر پیكره محیط زیست وارد خواهد شد، بالا بردن آگاهی مردم از عواقب آلودگی محیط زیست و خطرات ناشی از عدم رعایت اصول زیست محیطی به طور حتم ما را در رسیدن به محیطی سالم ، پاك و بهداشتی كمك خواهد كرد و راه رسیدن به توسعه پایدار را هموار خواهد كرد.

 

حمیدرضا عامری سیاهویی, ابراهیمرستم گورانی,مریم بیرانوندزاده درتحقیقی در زمستان سال 1389 تحت عنوان”سكونتگاههای غیر رسمی، امنیت و توسعه پایدار شهری (مطالعه موردی شهر بندرعباس)” نشان داده اند كه شهر بندرعباس در سال های اخیر بواسطه موقعیت استراتژیک و وجود بنادر و همچنین صادرات و واردات كالا رشد و توسعه بی سابقه ای را یافته است. جمعیت این شهر در سرشماری 75 معادل 273578 نفر بوده كه این تعداد در سال 85 به 379301 نفر افزایش پیدا كرده است. بر این اساس مشخص است كه جمعیت این شهر طی دوره 75 تا 85 بالغ بر 105 هزار نفر افزایش یافته است. از طرفی مهاجرت از سایر استان ها به این شهر سبب گسترش شهر و ایجاد محلات حاشیه ای و فرسوده شدن بافت قدیمی این شهر شده است كه این محلات توسعه پایدار را در شهر بندرعباس به چالش كشیده اند.

 

نتایج این تحقیق بیانگر این است كه در میان محلات دارای بافت حاشیه ای مورد بررسی در شهر بندرعباس محلات داماهی و اسلام آباد دارای پایداری نسبتا قوی هستند و شاخص امنیتی در این محلات به نسبت رضایت ساكنان خوب ارزیابی شود. از طرفی محله شهناز به عنوان محله ناپایدار شناخته شد. این محله و همچنین محلات با پایداری ضعیف دارای وضعیت نابسامانی به لحاظ امنیتی هستند. بر اساس آمارها حدود نیمی از دزدی ها ومزاحمت های خیابانی در این محلات صورت می گیرد كه محله شهناز و دوهزار در صدر این محلات قرار دارند.برنامه ریزی جهت جلوگیری از مهاجرت ساكنان بومی و همچنین ارائه خدمات و اقدامات جوامع بشری می باشد. وجود ابعاد مختلف توسعه دلالت بر پیچیدگی آن دارد. یکی از ابعاد مهم توسعه، توسعه اجتماعی است که در واقع عبارت است از بهبود کمی و کیفی شاخصهای اجتماعی به منظور دستیابی به توسعه کلان( تشکر و معینی،1381). بنابراین چنانچه در بالا اشاره شد با توجه به اهمیت روز افزون سرمایه اجتماعی در توسعه پایدار تحقیق حاضر ضرورت میابد تا بتوان ضمن شناخت هرچه بیشتر سرمایه های اجتماعی در منطقه و ظرفیتهای توسعه ای شهر بندر عباس جهت برنامه ریزی و سیاستگذاری های کلان اقتصادی چه در سطح استانی و چه در سطح کشوری بالاترین میزان بهره وری را ایجاد کرد. شناخت موقعیت اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی منطقه در کنار شناخت ویژگیهای فردی ساکنان آن از قبیل مشارکت اجتماعی، شکافهای اجتماعی، اعتماد اجتماعی، هنجارهای فرهنگی روابط خانوادگی و همبستگی اجتماعی بعنوان شاخصهای سرمایه اجتماعی به برنامه ریزان شهری و سیاستگذاران کمک خواهد کرد تا بهت بتوانند روند توسعه را در این شهر مشخص کنند و آن را به سوی شهری پایدار سوق دهند.

 

 

وجود نابرابری و عدم تعادل فضایی در ساكنین نواحی مختلف یك شهر به هیچ‌وجه پدیده‌ای جدید در هیچ یك از شهرهای جهان نیست، اما در كشورهای در حال توسعه به دلیل فاحش بودن تفاوت‌های اجتماعی- اقتصادی، نابرابری و عدم تعادل در توزیع خدمات شهری تفاوت‌های فضایی شهرها تشدید شده است (موسوی ، 1378: 14) زیرا كه ساختار فضایی یك شهر متشكل از اجزا و عناصری است كه با یكدیگر در كنش متقابل هستند و ناپایداری هر كدام از این اجزا به كل ساختار تأثیر خواهد گذاشت (ساوج، 1385: 90). در عصر حاضر اصلی‌ترین عامل بحران‌های جوامع بشری ریشه در نابرابری‌های اجتماعی و فقدان عدالت دارد (مرصوصی، 1383: 90).

مفهوم عدالت اجتماعی اصولاً آن قدر همه شمول نیست كه بتوان در قالب آن درباره یك اجتماع خوب قضاوت كرد. عدالت را اساساً می‌توان به عنوان اصل ( یا مجموعه‌ای از اصول) در نظر گرفت كه برای حل و فصل دعاوی متضاد به وجود آمده است،‌ عدالت اجتماعی(توزیع مناسب خدمات و امکانات شهری) نیز در واقع كاربرد خاص این اصول برای فائق آمدن بر تعارضاتی است كه لازمه همكاری برای افراد است. تولید را از طریق تقسیم كار می‌توان افزایش داد لیكن مسئله این است كه حاصل تولید چگونه بین افرادی كه در فرآیند تولید شركت کرده‌اند توزیع شود. در این مورد اصول اجتماعی باید ناظر بر تقسیم ثمرات تولید و توزیع مسئولیت‌ها در فرآیند كار جمعی باشد. این اصول همچنین شامل نهادها و سازمان‌های اجتماعی مرتبط با فعالیت تولید و توزیع نیز می‌شود (هاروی، 1379: 97).

 

اساس مفهوم عدالت اجتماعی بر این است كه نابرابری‌های اقتصادی و اجتماعی جامعه بر سازمان فضایی آن تأثیر دارد و نیز هر گونه تغییر در سازمان فضایی در روابط اقتصادی- اجتماعی و توزیع درآمد در جامعه اثر مستقیم دارد (مرصوصی،1383: 91).

اصولاً عدالت اجتماعی در رابطه با شهر با دو نوع مفهوم مطرح شده است یكی عدالت اجتماعی متناسب با نسل آینده كه دراین‌باره نیازهای اجتماعی- اقتصادی و كالبدی یك مجموعه شهری یا روستایی برای نسل آینده جماعت ساكن در آن مجموعه مورد توجه قرار می‌گیرد و دیگری عدالت اجتماعی متناسب با نسل موجود ساكن در آن مجموعه مورد توجه قرار می‌گیرد كه در این مفهوم فقر را در نتیجه عدم توجه به معیارهای پایدار می‌دانند (مجتهد زاده، 1378: 38).

 

امروزه توسعه شهرها و گسترش فیزیكی آن‌ها در كشورهای جهان سوم بیشتر تحت تأثیر سیاست‌های تمركزگرا و اداری و روند معاملات

 قماری زمین قرار دارد، اصول توسعه شهر و نحوه توزیع خدمات و امكانات و تسهیلات شهری جهت دسترسی شهروندان به آنان از لحاظ پایداری و عدالت فضایی زیر سؤال برده است. بنابراین طراحان و برنامه‌ریزان شهری اگر بخواهند امكانات رفاهی ساكنین و شهروندان شهرها را بهبود بخشند، باید از جنبه‌های مختلف توسعه، پایدار بوده و عملكردی مناسبی داشته باشد.

 

شهر فیروزآباد به عنوان یك شهر كوچك در استان فارس، تحولات مختلف جمعیتی و كالبدی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را در خود دیده است. در این تحقیق به دنبال آن هستیم تا عدالت اجتماعی (توزیع خدمات عمومی شهر) را در شهر فیروزآباد بررسی نموده و اثرات مثبت و منفی آن را بر زندگی شهروندان از جنبه‌های اجتماعی، اقتصادی و كالبدی تجزیه و تحلیل نماییم و سپس ارتباط آن با نحوه پراكنش جمعیت مورد كنكاش قرار داده و در نهایت راهبردهایی را برای رسیدن به عدالت اجتماعی، فضایی و توسعه پایدار شهری فیروزآباد ارائه خواهیم داد.

 

3-1- سوالات تحقیق

 

1- آیا بین عدالت اجتماعی (توزیع مناسب خدمات عمومی شهر) و پراكنش جمعیت در محلات مختلف شهر فیروزآباد رابطه‌ای وجود دارد؟

 

2- آیا بین محلات 12 گانه شهر فیروزآباد، نابرابری‌های اقتصادی – اجتماعی و فرهنگی وجود دارد؟

 

4-1- ضرورت و اهمیت تحقیق

 

مفهوم عدالت اجتماعی اصولاً آن قدر همه شمول نیست که بتوان در قالب آن در مورد رفاه یک اجتماع قضاوت کرد. عدالت را اساساً می‌توان به عنوان اصل در نظر گرفت که برای حل و فصل دعاوی متضاد به وجود آمده است. عدالت اجتماعی نیز در واقع کاربرد این اصول خاص است (هاروی، 1376). در جهت رسیدن تمامی ساکنان شهرها به نیازهایشان به صورت یکسان مبحث عدالت اجتماعی در فضای شهری به وجود می‌آید که عدم توجه به آن تبعات بسیار بدی همچون حاشیه‌نشینی و تراکم بیش از حد یک منطقه، توسعه یک جانبه شهرها، خالی از سکنه شدن برخی از محدوده‌های شهری، بورس‌بازی زمین و ده‌ها مسئله و مشکل دیگر را در پی خواهد داشت. بنابراین شناسایی اثرات مقوله عدالت اجتماعی جزء اساسی مطالعات شهری محسوب می‌شود و شهر زمانی شهر انسانی می‌شود که عدالت اجتماعی همه زوایای آن را بپوشاند (خوش روی، 1385: 12).

 

توجه به عدالت اجتماعی تا اندازه‌ای در شهرها حائز اهمیت است که در هر یک از شاخص‌های تعیین‌کننده شهرهای سالم، بستر مطالعات و نقش کلیدی را ایفا می‌کند (شیخی، 1380: 264).

 

       توزیع مناسب و بهینه امکانات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و بهداشتی در میان مناطق و نواحی، یکی از مهم‌ترین عوامل جلوگیری از نابرابری‌ها و شکاف توسعه و توزیع فضایی مناسب جمعیت در پهنه سرزمین هست. مسئله مهم در برقراری توسعه پایدار شهری[1] توجه به شاخص‌های اقتصادی، محیطی و سلامت اجتماعی شهرها در بستر برنامه‌ریزی است (Marcotullio,2001:577).

 

         به عقیده صاحب‌نظران، شهر سالم شهری است که شرایط اقتصادی آن مطلوب باشد. فرصت‌های شغلی مناسب، واحدهای مسکونی کافی، سیستم حمل‌ونقل خوب، بیمارستان‌های مجهز و کافی، سهولت دسترسی به مراکز خرید و در نهایت عدالت اجتماعی در آن حاکم باشد. پیچیده بودن مسائل شهری بر کسی پوشیده نیست و این پیچیدگی با توجه به وضعیت امروزی شهرها بیشتر شده است. عدالت فضایی که یکی از اصول اساسی برنامه‌ریزی شهری است باید توجه بررسی‌ها به این موضوع بیشتر معطوف گردد و به نظر می‌رسد هدف اصلی برنامه‌ریزی شهری، عدالت در شهر باشد که دو هدف دیگر یعنی کارآمدی و کیفیت محیطی تحت‌الشعاع آن قرار می‌گیرد. بنابراین باید کنکاشی در مورد این موضوع صورت گیرد و ابعاد آن شناخته شود تا بتوان در جهت تحقق آرمان ایده آل هر انسان قدمی هر چند کوچک برداشته شود. بدین منظور فضا در شهر شناسایی و ابعاد عدالت فضایی در جهت تحقق عدالت اجتماعی در مطالعات شهری از موضوعات اساسی و مباحث این مطالعات هست که در چند سال گذشته از مباحث اصلی نظریه‌پردازان مسائل شهری در غرب می‌باشد.

 

عده‌ای معتقدند که شرایط لازم و کافی برای رسیدن به یک توزیع عادلانه درآمد، ایجاد وسایل مبتنی بر عدالت اجتماعی برای رسیدن به این توزیع است (هاروی، 1376: 110). مطالعات انجام‌شده در زمینه نابرابری‌های ناحیه‌ای در شهر فیروزآباد ، بیانگر وجود نواحی فعال، کم فعال و محروم است. اهمیت تحقیق حاضر در موارد زیر خلاصه می‌شود:     

 

– وجود نابرابری‌ها سبب گردیده که شکاف توسعه بین نواحی شهری بیشتر شده و عدالت اجتماعی و اقتصادی، مفهوم خود را از دست بدهد.

 

شناسایی توان‌های مختلف نواحی شهری و به‌کارگیری پتانسیل‌های رشد[2] و توسعه نواحی محروم جهت رسیدن به یک سطح قابل‌قبول رشد و توسعه ضروری است.

 

– اهمیت تحقیق حاضر در این است که با شناخت وضعیت موجود و شناسایی نواحی محروم و کم فعال شهر ، فیروزآباد توجه برنامه‌ریزان و طراحان توسعه ناحیه‌ای را به اتخاذ سیاست‌ها و برنامه‌هایی جهت کاهش نابرابری‌های ناحیه‌ای با توزیع مناسب و بهینه امکانات رشد و توسعه جلب کند. در همین راستا، هدف قرار دادن توسعه نواحی محروم و کم فعال برای رسیدن به عدالت اجتماعی و اقتصادی میان نواحی شهر در جهت کاهش نابرابری‌های ناحیه‌ای ضروری است.

 

[1]- Urban sustainable development

 

[2] – growth

 

[3]- development

هدف های تربیتی در آموزش و پرورش جمهوری اسلامی، تربیت انسان هایی صدیق، امین، خلاق، تندرست، وظیفه شناس و با اخلاق است. از این رو باید فرصت و امکانات مناسب فراهم آید و کمک شود تا هر دانش آموزی بتواند مطابق ظرفیت واستعدادی که دارد در همه ابعاد وجودی خود (بعد جسمانی،  روحی، ذهنی، اخلاقی، عاطفی و اجتماعی) به حد اعلای رشد و تعالی نایل شود. در این راستا آموزش  و پرورش نقش اساسی را ایفا نموده و بایستی برنامه های آموزش تربیت بدنی توسط معلمان واجد شرایط آموزش داده و تحت کنترل و نظارت دقیق قرار گیرد. لازمه ی اثربخشی مثبت، داشتن برنامه ای مشخص و مدون به صورت همامنگ و سراسری واستفاده از روش های تدریس مناسب و…می باشد.بالا بردن آمادگی جسمانی و تندرستی و سلامت کودکان،هدف مسئولان مدرسه است.در ضمن می توان از آن به عنوان عاملی برای کمک به کودکان گوشه گیر و منزوی سود جست تا در آینده بتوانند در گروه های اجتماعی به فعالیت بپردازند (نبوی و زکایی 1384،4).

موفقیت و پیشرفت ،عامل اساسی تداوم زندگی است،بنابراین برنامه تربیت بدنی باید متضمن پیشرفت تدریجی و قدم به قدم دانش آموزان باشد، هر گاه درس تربیت بدنی در راستای کمک به رشد، پیشرفت و سلامت دانش آموزان قرار نگیرد جایگاه اصلی خود را از دست خواهد داد؛ حال این سوال پیش می آید که آیا در شرایط فعلی مدارس کشور در مقاطع مختلف تحصیلی توانسته است نقش واقعی و مهم خود را در تامین سلامت و رشد جسمی و روحی دانش اموزان ایفا نماید؟ ابعاد این نقش، در مدارس دخترانه ابتدایی دولتی و غیر دولتی در چه وضعیت قرار دارد؟

 

تحقیقات زیادی تاکنون در زمینه برنامه های تربیت بدنی مدارس صورت گرفته است از جمله:

 

کاشف و مجتهدی (1368)، سجادی (1368)، همت فر (1371)، کریمی و همتی نژاد (1369)، لطیفی (1372)، شایگان (1373)،تابش (1375)، دهقانی (1379)، سنجری وهمکاران (1383)، افضل­پور و همکاران (138 6)، مظفری وهمکاران (1388)، ضیاء الدینی دشتخاکی (1391) به بررسی وضعیت اجرایی درس تربیت بدنی در مدارس پرداخته اند.

 

جلیلی (1369)، سلطانی و هادیپور (1372)، گایینی و پازوکی (1372) به بررسی مشکلات موجود درس تربیت بدنی در مدارس پرداخته

 اند. مشابه این تحقیق توسط رضاعی و گلدانی مقدم (1375) تحت عنوان مقایسه عوامل آموزشی درس تربیت بدنی از دیدگاه مدیران و دبیران ورزش مدارس راهنمایی پسرانه دولتی و غیرانتفایی در استان مازندران و شهر تهران انجام شده است که بیشتر بر روی نظارت و کنترل مسئولین، فضاها و امکانات ورزشی در مدارس دولتی و غیردولتی تمرکز داشته است اما  تحقیقی در زمینه مقایسه عوامل آموزشی در مقطع ابتدایی خصوصا در زمینه اجرای طرح های ملی در کرمان انجام نشده است. در این تحقیق  محقق سعی دارد با دستیابی به مسائل تربیت بدنی از نظر تخصص معلمان، فضاها وامکانات و وسایل ورزشی (بویژه برای اجرای طرح های ملی) و داشتن برنامه و طرح درس برای آموزش و نظارت و کنترل مسئولین و مدیران بر کار معلم ها مشخص کند که وضعیت درس تربیت بدنی در مدارس دخترانه ابتدایی دولتی و غیردولتی در شهر کرمان چگونه است تا نتایج و اطلاعات بدست آمده رادر اختیار مسئولان مورد نظر قرار داده و با توجه به نظرات معلمان تربیت بدنی و مدیران مدارس در جهت تعیین خط     مشی­های اصولی، برنامه ریزی های مناسب و قابل اجرا در سطح استان ار آن استفاده نمایند.

 

 1-3- اهمیت و ضرورت اجرای تحقیق

 

انسان ها به دلایل مختلف در فعالیت های گوناگون حرکتی شرکت میکنند که مهمترین آنها تامین نیازهای جسمانی است، عدم تامین این نیاز برای کودکان و دانش آموزان به منزله اختلال در رشد بدنی، عقلانی و روحی و عاطفی آنها تلقی شده است. برای تامین این نیاز می بایست فعالیت­های متنوع حرکتی را در برنامه آموزش و پرورش گنجانده و بر اجرای صحیح آن اصرار ورزید. برنامه­های ورزشی دوران ابتدایی باید متنوع و متناسب با نیازها، خصوصیات، قدرت و طبیعت کودکان تدوین شود و حرکت­های پایه­ای و اصلی، حرکت هایی همراه با آهنگ موسیقی، شیرین کاری ها، بازی های گروهی، مسابقه­های ورزشی و ژیمناستیک را شامل شود. دوران ابتدایی، زمان انتخاب، رشد و تجربه اندوزی است و از این طریق   فعالیت­های مختلف و متنوع ورزشی برای دانش آموزان حاصل می شود. فعالیت های ورزشی باید متناسب با کارایی بدن و همراه با ایجاد مهارتهای لازم در دانش آموزان باشد، برای رسیدن به این منظور باید هم خود فعالیت با دقت برنامه ریزی شود و هم وقت کافی برای تمرین آن به دانش آموزان داده شود تا  مهارت­های لازم را کسب کنند (نبوی و زکایی 1384،4).

 

تربیت بدنی در مدارس موظف است با فراهم آوردن زمینه ای لازم و ایجاد محیط و فرصت مناسب،   دانش­آموزان را در موقعیت های گروهی سالم قرار دهد و با پاسخگویی به نیازهای اساسی آنان برنامه­هایی در جهت تقویت جسم ،همگام با اصول و مراحل رشد و هماهنگ با پرورش روح تامین نماید؛اما این مهم حاصل نخواهد شد مگر با هدف گذاری و برنامه ریزی صحیح و منطقی، مطابق با امکانات و شرایط موجود. بدون شک تربیت بدنی در مدارس در صورت تعیین خط مشی های صحیح و برخورداری از امکانات و تاسیسات مناسب و کافی همچنین نیروهای متخصص در پست های آموزشی می تواند نقش بسزایی در رشد و تکامل دانش آموزان داشته باشد. برنامه های کیفی تربیت بدنی و معلمان به دنبال تفهیم چرایی و چگونگی حرکت و پیامدهای فیزیولوژیکی و روانی و اجتماعی آن به کودک هستند. یکی از اهداف اولیه این برنامه­ها تکامل کامل مهارت های حرکتی و الگوهای حرکتی است که این مهارت­ها و الگوها ذخایر حرکتی انسان را فراهم می آورند. تدوین برنامه کامل تربیت بدنی برای کودکان و نوجوانان ضرورت دارد. شرکت در این برنامه­ها در خلال سال های رشد و شکل گیری خصوصیات، با احتمال زیاد عشق به فعالیت جسمانی در طول زندگی و برداشت صحیح از اهمیت تربیت بدنی را به کودک القا خواهد کرد. اگر تجربه در این مورد مثبت نباشد، کودک از تربیت بدنی و فعالیت جسمانی نفرت پیدا خواهد کرد و این احساس در بزرگسالی دوام خواهد داشت. به دلیل ارتباط نزدیک و دقیق بین فعالیت جسمانی و تربیت بدنی، فعالیت جسمانی  می­تواند بر روند زندگی کودک تاثیر قابل توجهی داشته باشد (دبوراآ.وست و چارلزآ.بوچر 2004،423).

 

بدین جهت انجام تحقیقات مختلف در زمینه های گوناگون می­تواند راه حل مناسبی برای از میان برداشتن بسیاری از موانع و مشکلات ارائه دهد. نتایج به دست آمده از این تحقیق می­تواند در اختیار عوامل زیر قرار گیرد:

 

1-مدیران: آشنایی مدیران با مولفه ها و عوامل آموزشی و پیگیری در جهت ارتقا آنها.

 

2-معلمان تربیت بدنی: شناخت بهتر شرایط عوامل آموزشی در مدارس و فعالیت در جهت تقویت آنها.

 

3-برنامه ریزان آموزشی: استفاده از اطلاعات حاصل در جهت برنامه ریزی های مناسب آموزشی و تعیین خط مشی های اساسی برای تربیت بدنی مدارس ابتدایی دولتی و غیردولتی و شناسایی امکانات و تجهیزات ورزشی موجود در مدارس ابتدایی کرمان  و برنامه ریزی و سازماندهی مناسب متناسب با سن و جنس و علاقه دانش آموزان.

 

4-بازرسان و ناظران تربیت بدنی: در جهت تحکیم و کنترل ارزشیابی از برنامه­های اجرایی درس تربیت بدنی در مدارس ابتدایی دولتی و غیر دولتی.

 

 1-4- اهداف تحقیق

 

1-4-1 هدف کلی تحقیق

 

مقایسه عوامل آموزشی درس تربیت بدنی از دیدگاه مدیران و معلمان تربیت بدنی مدارس ابتدایی دخترانه دولتی و غیر دولتی شهر کرمان.

 

1-4-2 اهداف اختصاصی تحقیق

 

1- مقایسه امکانات (وسایل و تجهیزات و فضاهای ورزشی) مدارس ابتدایی دخترانه دولتی و غیردولتی شهر کرمان از دیدگاه معلمان.

 

2- مقایسه وضعیت مالی در مدارس ابتدایی دخترانه دولتی و غیردولتی شهر کرمان از دیدگاه معلمان.

 

3- مقایسه کیفیت آموزشی معلمان تربیت بدنی مدارس ابتدایی دخترانه دولتی و غیردولتی شهر کرمان از دیدگاه معلمان.

طی سال‌های متمادی که از عمر بشر و جامعه انسانی می‌گذرد دین تنها گزینه‌ای است که تقریباً تمام انسان‌ها را در اختیار خود داشته است. جدا از ماهیت­های متنوع و مختلفی که دین در جهان داشته، تمامی مردم در ارتباط خود با جهان طبیعت و نیروهای موجود در آن، اندیشه‌ای را برگزیده‌اند. دین در عرصه­ی اجتماع، سال‌های متمادی حضوری چشم‌گیر داشته است و آموزش و پرورش، اقتصاد، سیاست، تولید علم و اخلاق، همگی در اختیار دین و شارعان آن بوده است.

در جوامع اسلامی، دین معمولاً نقش اساسی در زندگی اجتماعی مسلمانان دارد و نمادها و شعائر دینی غالباً با فرهنگ مادی و هنری جامعه از جمله ادبیات در­آمیخته است. با نگاهی گذرا به آثار بزرگان ادبیات و شعر جوامع اسلامی، در­­­­می­یابیم که بسیاری از اشاره­ها، عبارت­ها، تعبیرها و استدلال­های آنان، با اقتباس و الهام از آموزه­های دینی می‌باشد، به‌طوری‌که از مقوله‌های فردی مانند پرستش، عبادت و خداباوری گرفته تا مؤلفه‌هایی اجتماعی همچون عدالت‌محوری، ظلم‌ستیزی، برابری، وحدت، احسان و نیکوکاری و. . . همواره موردنظر این ادیبان بوده است.

دین و ادبیات بی‌شک کهن­ترین انگاره‌های فرهنگی یک ملت به‌شمار می­آیند. دین، راه و روش و آیین زندگی کردن در راه حق را نشان می‌دهد، راهی که سعادت را تضمین می‌کند. در این میان هنر و ادبیات به‌ویژه شعر، مهمترین ابزاری است که دینداران و عرفا با آن به ترویج اندیشه­های دینی پرداخته­اند. آن‌گونه که دکتر علی شریعتی، هنر را جزئی از دین می‌داند و می‌گوید‌: «هنر یک مقوله‌ی دینی و یک حقیقت متعالی و مقدس است که نجات‌بخش بشریت است و یک رسالت مافوق مادی و متعالی و صد در صد انسانی دارد» (شریعتی، 1362: 8).

 

دین در شعر فارسی و در قرون متمادی، از سیطره‌ی محکم و آشکاری برخوردار بوده است، تا آنجا كه بیشتر سروده­های پیش از اسلام، متضمن تعالیم اخلاقی و مضامین دینی بوده است. ادبیات فارسی از همان آغاز پیدایش و توسعه­ی خود (نیمه قرن سوم هجری) برخلاف ادبیات عربی كه یک دوره‌ی جاهلی را پشت سر گذرانده، صبغه­­ی فرهنگی داشته است، لذا تأثیر تعالیم اسلام در آن، نه بر اثر برخوردهای تنش‌آمیز و فیزیكی بلكه برخواسته از تعامل فرهنگی و ادبی بوده است (صادقی، 1376: 157).

 

از همان قرون نخستین ورود اسلام به ایران، واژه­هایی از قبیل آیت، اذان، ایمان، ثواب، جهاد، حلال، حرام، صوم، عقاب، غیبت، قضا و قدر، کافر، مسجد، مسلم، حاکم، بیت‌المال، جزیه، محتسب، والی و. . . به‌جای واژگان فارسی یا همراه با آن در زبان و ادبیات فارسی رواج یافته و با تداوم این داد و ستد ادبی و فرهنگی، جایگاهی محکم برای خود پیدا کرده است.

 

شاعران پارسی‌گویِ دین‌باور، با این اعتقاد که شعرشان با بهره گرفتن از مضامین دینی و قرآنی از ژرفا و عمق بیشتر و اصالتی والا برخوردار خواهد شد، به دین توجه و گرایش نشان داده‌اند. هیچ دیوان شعر پارسی را نمی­توان یافت که با توحید و ستایش ذات باری‌تعالی و نعت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و نیایش و سوز و گدازهای عارفانه شروع نشده باشد و به این ترتیب است که اشعار توحیدی، نیایشی، عرفانی، حکمی و اخلاقی، همه تحت تأثیر دین و آموزه‌های اعتقادی سروده شده‌اند (ممتحن و محمدی، 1392).

 

استاد شهریار نیر که یکی از شاعران پارس‌گوی معاصر می‌باشد با استفاده ماهرانه شهریار از جلوه­های متعدد و متنوع فرهنگ عامه، گنجینه‌ای ارزشمند از لغات، اصطلاحات و باورهای عامیانه، کنایه‌ها و. . . فراهم آورده است که بررسی آن‌ها نتایج مهم اجتماعی، فرهنگی، دینی و ادبی درپی دارد. قصیده‌ها و مثنوی‌های استاد منعکس کننده­ی دیدگاه دینی، اجتماعی، فرهنگی و گاه سیاسی او می‌باشد (چلبیانی، 1386).

 

 

 

شهریار در ارائه اندیشه‌ها و عواطف خود، با روحیه‌ها و ذوق و سلیقه‌های مختلف چنان سازگارانه روبه‌رو شده و تا آنجا همزیستی مسالمت‌آمیز با موافق و مخالف را مهم شمرده است که رفتار اجتماعی و سوگیری‌اش در مجموع، مفهوم شعر زیر را در ذهن‌ها تداعی می‌کند (علیزاده، 1374: 325).

 

چنان با نیک و بد سر کن که بعد از مردنت          مسلمانت به زمزم شوید و هندو بسسوزاند

 

پژوهش حاضر به‌منظور بررسی و تحلیل دیوان اشعار فارسی استاد شهریار از حیث توجه به ابعاد اجتماعی دین و با هدف روشن شدن هرچه بیشتر دیدگاه‌های دینی ـ اجتماعی ایشان تحریر شده و اشعار فارسی استاد در باب­های انسجام و همبستگی، ظلم‌ستیزی و توجه به فضائل و ارزش‌های اخلاقی که منعکس کننده‌ی اندیشه‌های دینی و اجتماعی این شاعر متعهد می‌باشد مورد مطالعه قرار گرفته و تبیین شده است تا محققان آثار ایشان را اندک فایده آید.

 

2-1- طرح مسأله

 

دین یکی از قدیمی‌ترین و در عین حال پویاترین نهادهای جامعه است. از نقطه‌نظر جامعه‌شناسی، دین یک واقعیت تاریخی ـ اجتماعی و نهادی اولیه است (نویدنیا و عابدینی، 1390).

 

در سرتاسر تاریخ و در کهن­ترین فرهنگ­های بشری، دین به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین و فراگیرترین ویژگی زندگی انسانی، همواره به اشکال گوناگون وجود داشته و مورد توجه قرار گرفته است.

 

دین اصل وحدت‌بخش بوده و به انسان اجازه می­دهد تا بر تمایلات خودخواهانه‌ی خود فائق آمده و به هم‌نوعان خود عشق ورزد. دین سنگ بنای سامان اجتماعی و منبعی برای ارزش‌های اجتماعی است و بر گزینش‌های فردی و بسیاری از زمینه‌های زندگی روزمره تأثیر می‌گذارد و به‌عنوان تجلّی روح جمعی و عامل همبستگی و یکپارچگی جامعه محسوب می­شود (حیدری و همکاران، 1390).

 

«جامعه‌شناسی دین از جهت روش‌شناختی، شاخه‌ای از جامعه‌شناسی است و از جهت موضوع، شاخه‌ای از دین‌شناسی به‌شمار می‌رود» (عباسی، 1381: 22).

 

در جامعه‌شناسی دین، با رویکردی جامعه‌شناسانه به تحلیل دین پرداخته می‌شود. به واقع جامعه‌شناسی دین علمی است که درخصوص نقش دین در اجتماع و همچنین تأثیر آن بر حالت شخص با ایمان تمرکز می‌کند (اسکات و هال، 1382: 14).

 

البته باید توجه داشت که جامعه‌شناسی دین نگاهش صرفاً معطوف به تأثیر دین در اجتماع نیست، بلکه تأثیر متقابل اجتماع در دین را نیز بررسی می‌نماید (حیدری و همکاران، 1390).

 

آثار ادبی نیز تحت تأثیر شرایط اجتماعی موجود خلق می‌شود و رابطه­ی تنگاتنگی بین ادبیات و جامعه وجود دارد، و به‌همین علت است که، گاه شعر دینی بر مردم و رفتار اجتماعی­شان اثر گذاشته، و گاه مردم  بر شعر دینی، كه حاصل آن پدید آمدن انواع شعر با سبک‌های گوناگون است.

 

شعر از نظر معنی و محتوا به چهار دسته‌ی حماسی، غنایی، تعلیمی و وصفی تقسیم می‌شود. در طول تاریخ، در هریک از این شکل‌ها و قالب‌ها و محتواها، شعرهایی با مضامین دینی سروده شده است؛ مثل شعر مذهبی، مرثیه، مدیحه، شعر پایداری، شعر اخلاقی.

 

شعر و شاعر با رویدادهای اجتماعی بیگانه نیستند و همراه با هر تغییر در جامعه، تغییری محسوس، ماندگار و تأثیرگذار در آن‌ها دیده می‌شود. از این‌رو است که دکتر پرویز ناتل خانلری در مورد ارتباط هنرمند و اجتماع می‌نویسد:

 

هنرمند، پیش از آنکه هنری بنماید، عضو اجتماع است و ناچار از سود و زیان جامعه سهمی می‌برد، پس نمی‌تواند ادعا کند که با امور و حوادث اجتماعی ارتباط ندارد و این ارتباط، خواه ناخواه در آثار او به وجهی ظاهر می‌شود (سوری، 1388).

 

حال باید دید شعر دینی چگونه شعری است. به‌نظر می‌رسد در تصور عامه مردم و حتی برخی خواص، شعری دینی خوانده می‌شود که موضوعی دینی داشته باشد، یعنی درباره‌ی انسان، مکان، زمان یا عملی مقدس و دینی سروده شود. شاهد این مطلب تعریف دکتر حسین رزمجو از شعر دینی است:

 

اشعار دینی شامل سروده‌هایی است که محتوای آن‌ها را موضوعات دینی نظیر توحید باری‌تعالی یا سرگذشت پیشوایان دینی و مناقب و مصائب آن‌ها که به‌صورت مدایح یا مراثی به رشته نظم کشیده شده است، تشکیل می‌دهد.

 

شاعر شعر دینی باید با توجه به آموزه‌های والای اسلام شعر بسراید و شاهکار بیافریند؛ مثل آنچه در شعر سعدی، حافظ، سنایی، عطار، مولوی و دیگر شاعران موفق می‌بینیم. بنابراین، شعر شاعرانی که با پشتوانه اسلام شعر می­سرایند سرشار از حکمت و دانش است.

 

به‌قول شاعر معاصر محمد کاظم کاظمی، در شعر با موضوع دین، شرط اصلی این نیست که یک اثر ادبی درباره یکی از فرایض یا مراسم یا شخصیت‌های دینی ایجاد شده و احیاناً مملو از اصطلاحات و نمادهای دینی باشد، بلکه مهم این است که آن اثر، از روح و جوهر دینی برخوردار بوده و منتقل کننده این مفاهیم باشد. با این تعبیر، مثنوی معنوی تقریباً در همه شش دفتر خویش، اثری دینی است. همچنین بسیاری از قصاید سنایی و بسیاری از غزلیات حافظ و بوستان سعدی و حتی بخش‌های بسیاری از شاهنامه فردوسی، درونمایه دینی قوی دارند.

 

با این تفاصیل شعر دینی را می‌توان به سه شکل تعریف کرد:

 

ـ شعری که درباره دین یا با پشتوانه دینی سروده می‌شود.

 

ـ شعری که به‌طور مستقیم یا غیر مستقیم به دین می‌پردازد.

 

ـ شعری که موضوع یا موضعی دینی دارد.

 

این نوع تعاریف شعر دینی، تمامی انواع گوناگون شعری را که به‌گونه‌ای با دین سروکار دارد و امروزه نام‌های مختلفی به آن می‌دهند، دربر می‌گیرد (سوری، 1388).

 

شعر دینی، شعری ناسازگار با ستم و ستمگری و فعال است، نه منفعل. دکتر شریعتی در این مورد می‌گوید: «تشیع که هزار سال یک نهضت انقلابی بود، در پیرامون خویش، فرهنگ و شعر و ادب انقلابی نیز داشت. دعبل‌ها و. . . شاعرانی بودند که در خدمت انقلاب بودند در مبارزه با ستم زمان، به تعبیر خودشان، تمام عمر، دارِ خویش را بر پشت خود حمل می‌کردند و این‌چنین می‌زیستند» (شریعتی، 1377: 182).

 

شعر دینی افزون بر تعهد، هدفمندی و جنبش‌آفرینی که پایه‌های اصلی‌اش به‌شمار می‌آید، با ویژگی­هایی شناخته می‌شود که این ویژگی­ها به‌شرح ذیل هستند:

 

الف) پیوند با قرآن و حدیث

 

ب) مبارزه با تفرقه

 

ج) مبارزه با ظلم و ستم

 

د) توصیه به همبستگی و اتحاد

 

ه) حماسه و شهادت‌طلبی

 

و) كمال‌گرایی و آرمان­خواهی

 

ز) مبارزه با رفاه‌طلبی و نمایندگی طبقه محروم (سوری، 1388).

 

با توجه به این تفاسیر، این تحقیق درپی آن است تا روشن نماید که استاد شهریار در اشعار خود تا چه حد به ابعاد اجتماعی دین توجه داشته است؟