وبلاگ

برای آفرینش یک اثر ادبی، «زبان» به عنوان ماده‌ی خام به‌کار می‌رود. ادبیات، هنری‌است که از زندگی، طبیعت، فکر و… الهام می‌گیرد و با عنصر خیال تلفیق می‌شود و به صورت شعر پسندیده‌ای یا داستان دل‌انگیزی یا رمان شایسته‌ای در می‌آید.

 

شاعر، داستان پرداز و رمان‌نویس که اندیشه‌ای متعالی در سر و آرزوی خیال‌انگیزی در دل دارد با صحنه‌سازی و تصویرپردازی تلاش می‌کند اندیشه و احساس هنری خود را به رساترین حالت ممکن به مخاطب انتقال دهد.

 

شاعر و نویسنده باید علاوه بر داشتن اندیشه‌ای والا، خلاقیت تلفیق اندیشه و هنر، قدرت زبانی و بیانی متعالی، توان بهره‌گیری از فنون هنری و رموز ادبی را داشته باشد تا بتواند احساس و اندیشه‌‌ی خود را در قالب یک اثر ماندگار سامان بخشد و به رشته سخن درآورد که به تعبیری «عوام بفهمند و خواص بپسندند».

 

تعریف شعر را به شکل‌های گوناگون از لسان صاحب‌نظران شنیده و خوانده‌ایم. «از کشمکش‌هایی‌که از دیرباز تاکنون در میان منتقدان درباره تعریف شعر، جریان دارد می‌توان چنین دریافت که تمامی آنان علیرغم اختلاف نظرهایی که دارند، در وجود سه عنصر«موسیقی»، «تخیل»، «زبان» در شعر به توافق رسیده‌اند. و به ارتباط صمیمانه ذهن و زبان باورمندند.»(علی‌پور، 1387، ص15)

 

باری؛ موضوع این پایان‌نامه بررسی شاخص‌ها و ویژگی‌های غزل انقلاب اسلامی با تکیه بر آثار شاعران منتخب است و بدین جهت موضوع را از این زاویه پی می‌گیریم.

 

شاعران منتخب، شاهدان عینی روزهای قیام و انقلاب مردم ایران علیه رژیم ستم‌شاهی و حوادث مربوط به آن و دوران هشت سال دفاع مقدس و اتفاقات مهم سی و سه ساله‌ی تاریخ جمهوری اسلامی ایران می‌باشند. این شاعران، شکل‌گیری و تحول در بنیان‌های نظام فکری- اجتماعی جامعه‌ی مسلمان ایران را درک و تجربه کرده‌اند و با ورود به ادبیات و شعر انقلاب به خلق آثارنسبتاً ماندگاری در این زمینه پرداخته‌اند؛ که علاوه بر ارزش‌های فرهنگی و انقلابی، ارزش‌های فراوان ادبی وهنری دارند.

این تحقیق برآن است تا بخشی از روند طی شده در ادبیات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس را مورد بررسی موشکافانه و دقیق‌ قرار دهد.

 

در این پژوهش ابتدا به خوانش شعر قبل از انقلاب از جمله شعر دوره‌ی مشروطه، شعر عصر نیما، شعر بعد از ظهور نیما و شعر انقلاب اسلامی پرداخته، تأثیرات انقلاب و دفاع مقدس بر جریان‌های شعری روزگار را بررسی کرده و در نهایت به نقد و بررسی شعر شاعران انتخاب شده است.

 

گفتنی است که در حوزه‌ی نقد شعر انقلاب و دفاع مقدس دچار فقر و فقدان شدید منابع شایسته‌ایم.

 

1- 2- اهداف پژوهش

 

بررسی روند پیدایش و شکل‌گیری ادبیات انقلاب و دفاع مقدس، نقد عالمانه، شناخت سبک ادبی و ویژگی‌های آن و نحوه‌ی سرایش و نگارش آن را می‌توان از اهداف این پژوهش دانست.

 

شاعران منتخب، در شعر خویش به بسیاری از موضوعات انقلاب و دفاع مقدس، پرداخته‌اند؛ پس بررسی شعر ایشان، دست‌کم، تغییرات شکل گرفته‌ی ناشی از وقوع انقلاب و دفاع مقدس را در شعر روزگار نمایان می‌سازد.

 

 

 

1- 3- پیشینه‌ی پژوهش

 

تاکنون پژوهشگران، شعر انقلاب و دفاع مقدس را مورد واکاوی موشکافانه و دقیق- آن گونه که شایسته است- قرار نداده‌اند یا اگر قرار داده‌اند چشمگیر نبوده و از نظر علمی آن چنان قابل اعتنا نیست. رویکرد عمده‌ای که در این مقوله ارائه شده، همان ‌مصاحبه‌ها و مقالات غیر آکادمیک چاپ شده در مطبوعات و روزنامه‌هاست که عموماً شتاب‌زده و سلیقه‌ای ارائه شده و برای استفاده در یک پژوهش علمی قابل اعتنا نیست. شاعران انتخاب شده در این پایان‌نامه، به خاطر مردمی بودن مسئله انقلاب و دفاع مقدس، با به کارگیری واژگان خاص و اصطلاحات متناسب با انقلاب و دفاع مقدس، دارای شهرت و شناخت عمومی هستند؛ اما همان‌گونه که اشاره شد نقد عالمانه و آکادمیک برآثار آنها تا کنون ارائه نشده و نیاز امروز جوامع دانشگاهی به بررسی این مقوله بیش از پیش ملموس است.

 

از جمله آثار، پایان‌نامه‌ها، کتاب‌ها و مقالاتی که با موضوع این پایان‌نامه مرتبط هستند می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:

 

 

1. «شعر امروز»، از ساعد باقری و محمدرضا محمدی‌نیکو، که در سال 1372 در انتشارات الهدی به چاپ‌ رسیده است و نگارنده، چاپ
2. 
3.  چهارم آن را در اختیار دارد. این اثر اگر چه کتاب ارزشمندی است؛ اما کمتر به ادبیات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس پرداخته است.

 

2.«نقد و تحلیل ادبیات انقلاب اسلامی»، نوشته منوچهر اکبری، که در سال 1371 در انتشارات انقلاب اسلامی به چاپ رسیده است. این کتاب بیشتر به جمع‌آوری اشعار پیرامون حوادث انقلاب از تبعید حضرت امام (ره) تا پیروزی انقلاب، حوادث مربوط به آن و سوگ سروده‌های رحلت حضرت امام(ره) پرداخته و از این منظر کتاب ارزشمندی است.

 

3.«نگاهی به شعر معاصر ایران، آوازهای نسل سرخ»، از عبدالجبار کاکایی، که در سال 1376در انتشارات عروج به چاپ رسیده و به بررسی شعر انقلاب از سال 1357 تا 1367 پرداخته است و تقسیم‌بندی آن بر اساس سال‌های طی شده است. در این کتاب از شاعران زیادی نام برده شده و به شعر و سبک آنان پرداخته شده است.

 

 

4. «حماسه کلمات»کتابی است به همّت بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، منتشر شده؛ دارای شش مقاله، شش خاطره و شش تحلیل آماری درباره شعر جنگ است. در این کتاب به دلیل غلبه نگاه آماری، به بررسی محتوایی و موضوعی توجهی نشده است.

 

4. «دستی بر آتش» (بررسی شعر جنگ)، نوشته‌ی غلامرضا کافی، که در سال 1381 از سوی انتشارات نوید شیراز به چاپ رسیده؛ شامل هشت گفتار، پیرامون شعر انقلاب و جنگ است. کافی بیشتر از دیگران به تحلیل موضوع پرداخته و با ارائه‌ی اسناد و ابیات، بررسی‌جامع‌تری انجام داده است. این کار پژوهشی را به عنوان پایان‌نامه‌ی دوره‌ی کارشناسی ارشد خویش نیز ارائه داده که مقبول دانشگاهیان واقع شده است.

 

4. «حماسه و جنگ در شعر شاعران ایران»، پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد سیروس مهرابی است که در آن، مؤلف به گردآوری اشعار دفاع مقدسیِ شاعران ایلام پرداخته است.

 

1- 4-.روش تحقیق

 

روش تحقیق در این پایان‌نامه، اسنادی و کتابخانه‌ای است. نویسنده ابتدا پس از مطالعه‌ی آثار و کتاب‌های شاعران منتخب، به بررسی سبک شعری و اصطلاحات مورد استفاده‌ی آنها پرداخته و مطالب مرتبط را در فیش‌های مربوطه، یادداشت کرده است؛ سپس با خوانش مجدد آثار، به بررسی صورت و معنا و پیام نهایی شعر پرداخته و نقاط ضعف و قوت آن و ارتباط آن با شعر شاعران گذشته را مورد تفحص قرار داده است.

 

 

 

فصل دوم

 

نگاهی اجمالی به پیشینه‌ی شعر و نقد ادبی در ادبیات فارسی

 

 

 

2- جایگاه شعر و نقد ادبی در ادبیات فارسی

 

2- 1- شعر

 

شعر در برابر نثر، یکی از دو قسم کلام است. ارسطو اولین کسی است که بین کلام موزون و خیال‌انگیز با کلامی که تنها وزن داشته باشد تمایز قائل شده و در تعریف، کلام موزون بدون عنصر خیال‌انگیز را از حوزه‌ی شعر خارج دانسته است.

 

حسن انوری، در فرهنگ خود، شعر را«سخن ادبی که بیان کننده‌ی عواطف و تخیل گوینده است و با عناصری از قبیل وزن، قافیه و تصویر، شناخته می‌شود؛ سخنی زیبا وخوشایند که قابل عمل کردن نیست» می‌داند. (انوری، 1385، ص1409).

 

بعضی طبق نظر ارسطو، علاوه بر وزن و قافیه، برای شعر خیال‌انگیزی را نیز شرط می‌دانند و کلام موزون و مقفای خالی از خیال‌انگیزی را شعر نمی‌گویند؛ بلکه آن را «نظم» می‌نامند؛ وعده‌ای نیز وزن و قافیه را انکار و شعر را تنها به داشتن عنصر خیال ملزم می‌دانند.

 

خسرو فرشیدورد، در کتاب«درباره ادبیات و نقد ادبی» می‌گوید:«با توجه به تعریفی که اروپائیان و ایرانیان در گذشته و حال برای شعرکرده‌اند می‌گوئیم: شعر سخنی است دارای موسیقی و تأثیر. بنابراین مهمترین خاصیت شعر تأثیری است که بر آدمیان دارد و موسیقی و زیبایی یکی از عوامل مهم این ثأثیرند و مراد از موسیقی؛ وزن و قافیه و تناسب حروف است. هر چه موسیقی شعر بیشتر باشد شعر عالی‌تر و تأثیرش بیشتر است و هر چه این موسیقی ضعیف‌تر باشد تأثیر شعر کمتر است»(فرشیدورد، 1376، ص31).

 

 شفیعی کدکنی در کتاب «موسیقی شعر» می‌گوید:«شعر گره‌خوردگی عاطفه و وتخیل است که در زبان آهنگین شکل گرفته است.»(کدکنی، 1368، ص115).

 

بر این اساس، عناصر مختلف شعر را می‌توان به 5 دسته تقسیم کرد:

 

 

1. عاطفه: عنصری که شعر را از سخن آهنگینِ بی‌معنی و مفاهیم غیر شعری متمایز می‌سازد.

 

1. تخیل: عنصری که به کشف روابط میان مفاهیم ذهنی و جهان بیرون می‌پردازد؛ که قدرت ذهن شاعر برای ایجاد این رابطه را نشان می‌دهد.

 

1. زبان: عنصری فشرده و تصویری است که بیان عاطفه و تخیل شاعر را نشان می‌دهد و با استفاده از خاصیت پیوند الفاظ برای آفریدن ترکیبات بدیع و انعطاف‌پذیری نحوی، اجزاء جمله را جابجا می‌کند.

 

1. آهنگ و موسیقی: همان وزن و آهنگی است که هنگام خوانش شعر در گوش خواننده و شنونده احساس می‌شود.

 

2- 1- 1- شعر در اسلام

 

ازآن‌جایی که شاعران منتخب در این پایان‌نامه، مذهبی و دارای جهان‌بینی دینی می‌باشند، لازم است به نظر دین و شارع مقدس، در مورد شعر و شاعری اشاره کرد.

 

دین مبین اسلام برای شعر و شاعر اهمیت فراوانی قائل است و شاعران را در موارد گوناگون می‌ستاید و از ایشان با تعبیر «امراء الکلام» یاد می‌نماید.

 

2- 1- 2- نظرقرآن در مورد شعر و شاعری

 

قرآن کریم در سوره‌ی مبارکه‌ی «شعرا»آیه 224 ونیز آیات دیگر، شعر را به معنی خاص جاهلی بی‌ارزش دانسته و پیروان آنها را گمراهان قلمداد می‌کند؛ «الشعراءُ یَتبعهم الغاوون».

 

 اما قرآن کریم و نبی مکرم اسلام(ص)و ائمه اطهار (ع) هیچ‌گاه شعررا به معنی اصیل آن رد نکرده‌اند. به طور کلی شعر که بنیان آن تخیل است با قرآن که متکی بر حقایق الهی است در تضاد نیست و هر کدام در جایگاه خود قرار دارند. اما عناصری غیر از خود شعر از منظر اسلام مورد ارزیابی قرار گرفته‌ است که عمدتاً به مضمون شعر برمی‌گردد نه خود شعر و هنر شاعری؛ که در بالا اشاره شده است.

 

2- 1- 3- پیشینه‌ی شعر فارسی

 

کتاب‌های گوناگون و مقالات متعددی درباره شعر فارسی، چگونگی و زمان آغاز آن و اولین شاعر پارسی سرا و… نوشته شده است که در این مجال اندک فرصت پرداختن به همه‌ی آن‌ها نیست، اما در حدامکان به بعضی از آنها اشاره می‌شود:

 

یکی از ابزارهای انتقال داستان‌ها، قصه‌ها، اساطیر و افسانه‌ها، سنن، سلوک و شیوه‌ی زندگی شاهان و بزرگان، عواطف، تاریخ، مکنونات ملل و قبایل، شعر فارسی دری بوده است که هم به صورت هجایی قبل از اسلام و هم به شکل عروضی بعد از ظهور اسلام سروده شده است.

 

بعضی از کتب تاریخی، محمدبن وصیف سگزی شاعر دربار یعقوب لیث صفاری و بعضی ابوحفص سُغدی و برخی نیز شخصیت‌های دیگری را اولین شاعر پارسی‌گو می‌نامند.

 

 اثبات یا انکار این مطلب که نخستین شاعر پارسی گو که بوده است آسان نیست؛ این مسئله، بیشتر نیازمند پژوهشی تاریخی است تا ادبی؛ اما به هر حال، سرودن شعر مقوله‌ای خطیر، و نیازمند تمهیدات و مقدماتی است؛ زیرا نمی‌توان گفت شعر، بدون هیچ پشتوانه‌ و پیشینه‌ی فرهنگی – اجتماعی متولد شده و امروز به اینجا رسیده است.

 

ذبیح اله صفا در کتاب «تاریخ ادبیات ایران» به نقل از «تاریخ سیستان» مطلبی را بدین‌گونه آورده است:«روایت تاریخ سیستان در این که محمدبن وصیف، اولین شاعری است که به وزن‌های معمول در ادبیات فارسی که تا حدودی نزدیک به اوزان عروضی عربی است شروع به ساختن شعر کرده به نظر ما صحیح‌تر از سایر اقوال است و در قصیده‌ی او و مقلدان وی از حیث لفظ و معنی و صعوبتی که در گنجاندن الفاظ عربی دیده می‌شود و اشکالاتی که برای تطبیق کلمات و ترکیبات فارسی به اوزان مورد انتخاب به نظر می‌رسد آثار ابتدایی بودن شعر فارسی آشکار است». (صفا، 1371، ص21)