تحقیق
سالیان متمادی در پیادهسازی مدلهای گوناگون رشد و توسعه وقت صرف شده و ناكامیهای بسیاری در این امر اتّفاق افتاده است. سهم عدم بهرهمندی جوامع روستایی از رشد و توسعه در این جریان، شاید بیش از سایر اقشار است. شرایط محیطی و انسانی حاكم بر روستاها به گونهای است كه آنان را در انزوا قرار داده و باعث شده از فعالیتهای مربوط به توسعه بهرهی كمتری ببرند. مهمترین نمود این امر در نبود اشتغال، ناپایداری و عدم تنوع شغلی در روستاها است كه مهاجرت به خارج روستاییان را درپی دارد (طاهرخانی،1381: 50 و فلیحی،1379: 203). اما در این میان، برنامههای جدید توسعه، الگوی نوینی از توسعه روستایی را معرفی مینماید که مبتنی بر اصل توانمندسازی روستاییان میباشد. توانمندسازی از مؤلفههای جدید توسعه و در کانون مفاهیم جدید توسعه و تقویت راهبردهای فقرزدایی به ویژه در مناطق روستایی قرار دارد.
مفهوم توانمندسازی از دهه 1950 شکل گرفت و در دهه 1970 به اوج خود رسید. در دهه 1990 وجه غالب نظریههای توسعه روستایی را به خود اختصاص داد و در مفهوم جدید توانمندسازی، مردم خود نقش بازیگر اصلی را دارند. توانمندسازی یک بحث کیفی و ارتقائی است و این تعریف را در برمیگیرد: توانمندسازی به عنوان فرآیندی که به واسطه آن افراد بر امور و کارهای خود تسلط بیشتری مییابند و با کسب قدرت بالا، کنترل بر منابع، اعتمادسازی، ظرفیتسازی و مشارکت فعال میتوانند مسیر زندگیشان را به درستی هدایت کنند. راهبردهای توانمندسازی، کمک به مردم برای داشتن نقش فعال در زمینه شناخت خود است (Rifkin, 2003: 170). در همین راستا، توماس اسلیتر[1] از توانمندسازی تعریف ذیل را ارائه کرده است: توانمندسازی یعنی فرآیند گسترش قابلیتها و ظرفیتهای موجود برای مشارکت در گفت و گو، مذاکره و تحت نفوذ و کنترل درآوردن نهادها و سازمانهایی است که در زندگی جوامع روستایی تاثیر دارند (رضوانی و همکاران، 1389: 128).
در توانمندسازی چهار عنصر کلیدی مهم عبارتند از: 1- دسترسی به اطلاعات؛ 2- درگیر شدن و مشارکت؛ 3- مسئولیتپذیری و پاسخگویی؛ و 4- ظرفیت سازمانهای محلی (رضوانی و همکاران، 1389: 128). در همین راستا در برنامههای جدید توسعه روستایی که بیش از هر چیز مبتنی بر دو اصل توانمندسازی روستاییان و فقرزدایی است، دست کم سه فرآیند سازماندهی مورد توجه قرار دارد: 1- سازماندهی اداری و مدیریتی کارگزاران و مسئولان دستگاهها و نهادهای دولتی ذیربط به منظور هماهنگسازی و یکپارچهسازی اقدامات دولتی در روستاها؛ 2- سازماندهی اقتصادی مردم روستا برای اجرای فعالیتهای درآمدزا از طریق وامهای کم بهره و بدون بهره؛ و 3- سازماندهی اجتماعی مردم روستا به منظور برنامهریزی توسعه و نوسازی اجتماعی در سطح محلی و تشریک مساعی برای اجرای پروژههای اولویتدار (زاهدی مازندرانی، 1387: 280-271). بنابراین میتوان انتظار داشت که این سه نوع سازماندهی بتواند با تقویت روح خودیاری، خوداتکایی و خودکفایی مالی، مشارکت واقعی مردم را در فرآیند توانمندسازی و برنامهریزی توسعه روستایی تأمین کند و از این طریق ضمن تقلیل حدود مداخله و تصدیگری دولت، هدفهای گسترش اشتغال در روستا، افزایش تولید و ارزش افزوده در اقتصاد روستا و کاهش فقر و بهبود سطح زندگی روستاییان را تأمین کند و زمینه اثرگذاری نقش روستاییان را در فرآیند توسعه روستایی فراهم سازد (رضوانی، 1390: 108). اهمیت توانمندسازی برای دنیای امروزی به حدی است که از آن به عنوان رکن اساسی در فرآیند اشتغال یاد میشود و با توجه به اینکه جامعه روستایی ایران به میزان زیادی با بیکاری (آشکار و پنهان) مواجه است، میتوان گفت که توانمندسازی روستاییان راه حل سودمندی برای خروج از بیکاری است (میرزایی و همکاران، 1389: 100).
در ایران به منظور مبارزه با فقر و نابرابریهای درآمدی، توانمندسازی اقشار جامعه روستایی، سازمانها و نهادهای رفاهی متعددی در قالب راهبردهای حمایتی ایجاد شده است. یکی از این نهادهای عمده، کمیته امداد امام خمینی(ره) میباشد که پس از پیروزی انقلاب اسلامی با هدف شناخت محرومیتهای مادی و معنوی افراد جامعه، طبقات محروم و حمایت از آنان به منظور فقرزدایی از طریق ایجاد برنامههای ارائه خدمات مالی، بهداشتی، آموزشی و خودکفایی به نیازمندان تشکیل شده است (اسلامی و حجازی، 1390: 277-276). این نهاد، در طی بیش از سه دهه فعالیت، خدمات ارزندهای را به محرومترین اقشار جامعه در اقصی نقاط کشور ارائه کرده است. استفاده از منابع، ظرفیتها و توانمندیهای مردمی برای دستگیری و حمایت از نیازمندان و خودکفایی و توانمندسازی ایشان، از مهمترین ویژگیهای این نهاد میباشد.
توانمندسازی در کمیته امداد سبب ایجاد قابلیت در افراد و گروههای محروم برای مشارکت فعال و آگاهانه در تأمین رفاه فردی و اجتماعی میشود؛ اگر چه برنامه توانمندسازی افراد و جوامع، در قلمرو حمایتهای اجتماعی است، اما با توجه به این که هدف نهایی آن منجر به فقرزدایی میشود، نیازمند شناخت موانع و محدودیتها، طراحی و اجرای برنامههای توانمندسازی است (وزارت رفاه و تأمین اجتماعی، 1384: 1). پژوهش حاضر با استفاده از نظریه توانمندسازی به تحلیل فضایی موانع و محدودیتهای توانمندسازی اقتصادی- اجتماعی روستاییان منطقه سیستان میپردازد.
2-1- ضرورت و اهمیت انجام تحقیق
همگام با كاهش شدید یا توقف جریان آب ورودی هیرمند به سیستان و كاهش فعالیتهای معیشتی، بخش عمدهای از خانوارهای روستایی سیستان، منابع درآمدی خویش را به طور كامل از دست داده و بر این اساس، بر تعداد فقرا و افراد تحت پوشش سازمانهای حمایتی- امدادی افزوده شده است (ضیاءتوانا و همکاران، 1389: 63). که افزایش تعداد افراد تحت پوشش کمیته امداد در این سالها موید چنین تبعاتی است. با توجه به کمرنگ شدن نقش کشاورزی و عدم پاسخگویی مستمری دریافتی از سوی کمیته امداد، برای جایگزین کردن یا مکمل قرار دادن درآمدزایی در روستا، اشتغالزایی، تحرکبخشی در مناطق روستایی و بالاخره ارتقا سطح زندگی روستاییان تحت پوشش، نیازمند برنامههای توانمندسازی مددجویان است (حیدری مکرر و همکاران، 1391: 3).
با توجه به مطالب مذکور و در نظر داشتن این نکته که با کاهش فعالیتهای کشاورزی مردم ساکن مناطق روستایی سیستان که ناشی از بسته شدن آب رودخانه هیرمند از سوی کشور افغانستان بوده، شاهد افزایش تعداد افراد تحت پوشش کمیته امداد طی سالهای گذشته بودهایم، بر این اساس پژوهش حاضر سعی بر آن دارد که موانع توانمندسازی خانوارهای روستایی را بررسی کرده و از این رهگذر و با نیم نگاهی به اطلاعات موجود، به تحلیل فضایی محدودیتهای توانمندسازی اقتصادی و اجتماعی خانوارهای روستایی تحت پوشش کمیته امداد منطقه سیستان پرداخته و به معرفی برخی از مشخصههای آن در چارچوب موجود اقدام میشود. سعی بر این است که این تحلیل، موانع و محدودیتهای توانمندسازی این خانوارها را به طور کامل تبیین نماید تا بتوان در برنامهریزیهای آینده از هرز رفتن نیروها و امکانات و منابع محدود و اندک قابل تخصیص نیز جلوگیری نمود.
[1] Esliter
فرم در حال بارگذاری ...
