وبلاگ

یکی از بحث­های اساسی در زبان­شناسی تحلیل‌گفتمان است. اگر امروزه به تحلیل‌گفتمان بنگریم با دو دیدگاه مواجه می­شویم که یکی حوزه­ای عام و دیگر­ی حوزه­ای از زبان­شناسی است. دیدگاه اول به عنوان شاخه­ای از زبان‌­شناسی یا رشته­ای فرعی در زبان­شناسی نیست، بلکه مجموعه­ای از روش­های اکتشافی است که با آن می­توان در هر حوزه­ای که زبان­شناسی یکی از آن­هاست سوالاتی را مطرح کرد که شاید تاکنون مطرح نشده‌است و یا به سوال‌های از پیش موجود، پاسخ­هایی داد که تاکنون داده نشده‌است. این دیدگاه در سایر علوم از قبیل سیاست، جامعه­شناسی، آموزش زبان، اقتصاد، ادبیات، تبلیغات، پزشکی و … به کار می­رود (جانستون[1]، 2008). یکی از مباحث در تحلیل‌گفتمان به عنوان شاخه­ای از زبان­شناسی، این است که وضعیت اطلاعاتی عناصر گزاره‌ای که در قالب جمله ریخته می­شود بر صورت عناصر در جمله تأثیر می­گذارد. در زبان­شناسی امروز ساختار اطلاعاتی از مباحث مطرح و در حال گسترش است. لمبرکت [2](1994) ساختار اطلاعاتی را در کنار ساختار نحوی و معنا­شناسی، بخشی از دستور جمله می­داند. تأثیر ساختار اطلاعاتی بر صورت جمله در بخش نحوی، واج‌شناختی و ساخت­واژی نمود پیدا می­کند. در بخش نحوی تأثیر ساختار اطلاعاتی را می­توان در انتخاب ساختارهای دستوری پیچیده از بین چند ساختار دستوری و یا در ترتیب قرار گرفتن سازه­های جمله کنار یکدیگر مشاهده کرد. در حوزه­ی واج­شناختی، ساختار اطلاعاتی بر عناصر زبر­زنجیری تأثیر می­گذارد و در حوزه­ی ساخت­واژی، انتخاب واژه­ی خاصی از میان واژگان مربوط به یک حوزه­ی معنایی، تجلی­گاه ظهور ساخت اطلاعاتی است. در حوزه­ی تأثیر ساخت اطلاعی بر صورت ساخت­واژی، مبحثی تحت عنوان ارجاع­گفتمانی[3] وجود دارد. اصطلاح ارجاع‌گفتمانی از کلمه avacpopa یونانی مشتق شده‌است که به معنای حمل به عقب[4] است. ارجاع­گفتمانی در زبان­شناسی معاصر رابطه­ی بین دو عنصر زبانی است که تفسیر یکی از این عناصر، که ارجاع­گفتمانی گفته می­شود به وسیله­ی تفسیر عنصر دیگر که مرجع نامیده می‌شود مشخص می­شود. در ارجاع­گفتمانی صورت­های گوناگونی برای ارجاع به یک موجودیت[5] وجود دارند و یک صورت نیز برای ارجاع به موجودیت­های گوناگون استفاده می‌شود. برای مثال، می‌توان به موجودیتی مثل «کتاب» با صورت­هایی چون این کتاب، آن کتاب، این، آن و … ارجاع داد و هر کدام از این صورت­ها نیز می­تواند برای ارجاع به دیگر موجودیت­ها در موقعیت‌های مختلف استفاده شود. فرآیند ارجاع، نقش مهمی در کاربرد زبان ایفا می­کند. بنابراین ارجاع را به عنوان یک فرآیند پویای زبانی می­توان یکی از ویژگی­های مهم کاربرد در زبان تلقی کرد که همواره مورد استفاده­ی گویندگان زبان برای اشاره به اشخاص، اشیاء، مکان، زمان و یا دیگر موجودیت­ها قرار می­گیرد. در یک گفتمان، گوینده صورتی را

 برای ارجاع به مرجع استفاده می­کند که شنونده با توجه به آن صورت، قادر به تشخیص و شناخت آن چه که گوینده به آن ارجاع می­دهد می­باشد و ارتباط بین گوینده و شنونده شکل می­گیرد.

در سال­های اخیر، ارجاع­گفتمانی نه تنها تبدیل به یک مسئله­ی محوری در نظریه­ی زبانی شده، بلکه توجه فلاسفه، روانشناسان، دانشمندان شناختی را به خود جلب کرده است. از یک سو، برخی از جنبه­های ارجاع­گفتمانی بار­ها توسط چامسکی (1981، 1982، 1986، 1988، 1991) به منظور انعکاس اصول دستور جهانی ([6]UG) بررسی شده‌است، از سوی دیگر، ارجاع‌گفتمانی در تعامل با عوامل مختلف نحوی، معنایی و کاربردی است. ارجاع­گفتمانی به وضوح شامل عواملکاربرد شناختی، معنا­ شناسی و نحوی است و می­توان اذعان کرد که عواملکاربرد شناختی نقش مهمی در ارجاع­گفتمانی ایفا می­کنند.

        بنابراین، سوال این است که چه چیزی گوینده را قادر می­سازد که صورت مناسب را برای ارجاع به موجودیتی خاص انتخاب کند و چه چیزی شنونده را قادر می­سازد که از یک صورت خاص، مرجع مورد نظر گوینده را شناسایی کند (گاندل، هدبرگ و زاخارسکی[7]، 1993). از آن جا که ارجاع­گفتمانی در زبان فارسی تاکنون بر اساس مدل خاصی سنجیده نشده‌است در این پژوهش داده­های سوم شخص زبان فارسی با توجه به مدل کاربرد شناختی هوانگ که ادعا می‌شود در مقایسه با دیگر مدل­ها کارآمد­تر است مورد بررسی قرار می­گیرد. مدل کاربرد شناختی توسط هوانگ در گفتار زبان چینی مورد بررسی قرار‌گرفته و با توجه به ویژگی‌های گفتار، که درآن گوینده و مخاطب حضور دارند و بازخورد بلافصل وجود دارد به توضیح این مدل پرداخته شده‌است. از آن جا که هوانگ مدل خود را به گفتار محدود نکرده در این پژوهش این مدل در داده­های سوم شخص، در نوشتار زبان فارسی بررسی می­شود و میزان سازگاری زبان فارسی با مدل کاربرد شناختی سنجیده می­شود.

[