وبلاگ

:

شعر فارسی از جهت پیونددادن واژگان و مفاهیم اقتصادی با احساس و عاطفه شاعرانه در قلم بسیاری از شعرا به اوج خود رسیده است. در این میان استاد سخن،، سعدی شیرازی،، از جمله کسانی است که در آثار خود مطالب و نظرات ارزشمندی در زمینه معیشت، تلاش و کوشش، قناعت، مجاهدت، همت اقتصادی و دیگر مسائل مادی و اقتصادی زندگی دارد که بررسی این نظریات و به کارگیری آن ها در زندگی، می تواند راهگشای بسیاری از مسائل اقتصادی روز جامعه باشد. بطوریکه بوستان و گلستان او یک دوره ی کامل از حکمت عملی و سرشار از سفارش های تعلیمی در زمینه های گوناگون و از جمله اقتصاد است. بنابراین در این رساله نگارنده می کوشد با استخراج اصطلاحات اقتصادی، ابیات و حکایات مربوط به مسائل اقتصادی از آثار سعدی، مجموعه ای تحت عنوان پیوند اقتصاد با ادبیات در آثار نامبرده به وجود آورد و آنگاه با بررسی این موضوعات این نکته را روشن سازد که سعدی خود شاعری میانه رو و به قناعت در زندگی پایبند بوده است و از نظر او بسیاری از مشکلات اقتصادی جامعه با احسان و بخشش صاحبان ثروت از بین خواهد رفت و در این صورت جامعه ای آرمانی بوجود خواهد آمد که در آن خبری از فقر، بیکاری، اختلافات طبقاتی و دیگر مشکلات اقتصادی نخواهد بود

1-1
انسان ها برای ادامه حیات خود از همان آغاز زندگی همیشه در جستجوی راه حل مناسبی برای تأمین معیشت خود بوده و تلاش می کردند تا احتیاجات مادی به خصوص نیازهای اولیه (آب، غذا، پوشاک) خودشان را به خوبی برآورده نمایند. این فعالیت ها در قالب تولید، توزیع، مصرف و خدمات مربوط به آنها شکل می گرفت. امّا به شکل امروزی تحت عنوان علم اقتصاد تعریف       نمی شد و معمولاً در علومی مانند سیاست، تدبیر منزل و علم اخلاق که اجزاء سه گانه حکمت عملی می باشند مطرح گردیده است. عالمان، دانشمندان و ادبیان ما در طول دوران مختلف تاریخی وقتی که مشکلات و معضلات اقتصادی و نیازهای جامعه را مشاهده می کردند هر کدام با توجه به دوره ای که زندگی می کردند و در مقتضیات زمانی که به سر می بردند. مطالبی را با مفاهیم مختلف جهت حل معضل اقتصادی و رهایی از مشکلات و رسیدن به رفاه و پیشرفت بیان کرده و آثاری از خود به یادگار گذاشته اند. بسامد و تنوع واژگان و مفاهیم اقتصادی در ادبیات ممکن است خواننده را با وضع اقتصادی زمان و یا سراینده (شاعر) به طور اجمالی آشنا کند. امّا مطالعه و شناخت شگردهای هنری شاعران در ترکیب و تلفیق چنین واژه هایی باعث می شود که درک آن ها مخاطب را به وجد درآورده و مقام هنری شاعر را به او بشناساند و بطور کلی تأمل در این گونه واژگان این فرضیه را بوجود می آورد که اصطلاحات اقتصادی موجود در شعر فارسی از وضع اقتصادی شاعران و دوره ی آن ها حکایت می کند و از سوی دیگر شعرا برای پر بار کردن مفاهیم و مضامین خود از اصطلاحات اقتصادی کمک گرفته و برای معنا کردن و زیبا ساختن کلمات و اصطلاحات اقتصادی از تکنیک ها و فنون ادبی و بلاغی استفاده می کنند. با توجه به مطالب ذکر شده هدف اصلی در این رساله ارایه ی پیوند اصطلاحات اقتصادی با ادبیات در آثار سعدی شیرازی می باشد و این موضوع بیشتر به منظور چگونگی تأثیر ادبیات

 فارسی در مسائل و مشکلات اقتصادی با عنایت به موقعیت های زمانی و مکانی است. بطوری که سعدی در آثار خود به ویژه گلستان و بوستان سیمای فرد دنیا دیده ای را دارد که در فکر سلامت جامعه است و        می خواهد مردم را به شاهراه صلاح و حسن اخلاق رهنمون کند. بسیاری از مسائل پیچیده ی دنیای امروز از جمله اقتصاد به مدد ذوق لطیف و ساده پسند سعدی به صورتی محسوس و روشن ارائه می شود و می تواند راهگشای بسیاری از مسائل اقتصادی دنیای امروز باشد. او متفکری است که مسائل اقتصادی و اجتماعی زمان خویش را با بیانی زیبا به تصویر کشیده است و در آثار او چه منظوم و چه منثور از یک جامعه طبقاتی متشکل از ستمگران و ستمکشان، گرسنگان و پیران سخن به میان آمده است. سعدی در ابواب دهگانه بوستان خود تصویری از جامعه مطلوب ارائه    می دهد و در هشت باب گلستان مشخصات جامعه را با شناخت تجربی و رویکرد اقتصادی و اجتماعی برای خوانندگان می شناساند و بطور کلی مظالم و مفاسد حکمرانان زمان ودردهای اجتماعی و مشکلات اقتصادی با شیوه بسیار عالی در این آثار مورد بررسی قرار گرفته است. برای نمونه سعدی در گلستان به جوانی اسراف پیشه می گوید: «دخل آب روان است و خرج آسیای گردان یعنی خرج فراوان کردن مسلم کی راست که دخل معین دارد». او همچنین باب ششم بوستان را به مسئله قناعت اختصاص داده که یکی از رکن های اقتصاد اسلامی است و بدون شک با شناخت سفارش های سعدی در زمینه رعایت دخل و خرج در زندگی می توان الگوهای عملی در راستای اصلاح الگوی مصرف به جامعه عرضه کرد و زمینه را برای شناخت نسل امروز از شیوه های زندگی گذشتگان در بهره مندی از توانایی های اقتصادی فراهم نمود. البته بررسی مباحث اقتصادی در ادبیّات، نوپا و تازه است و مباحث مربوط به این مقوله را در گذشته در زمره ی مباحث اجتماعی آورده اند بطوریکه سعدی نیز به اقتصاد، عدالت اقتصادی و اجتماعی و دقت در دخل و خرج و سایر موارد توجه ویژه داشته و در آثارش این مباحث را مطرح کرده است و در حقیقت چون سعدی از لحاظ روان شناسی فردی خوش بین می باشد، معتقد است که برای رسیدن به نیک‌بختی، سعادت دنیوی و اخروی تلاش و کوشش لازم است و بنابراین قناعت را به معنی گوشه‌نشینی نمی داند و ضمن اعتقاد به قناعت و ساده زیستی مردم را به تلاش و کوشش برای فراهم کردن رفاه خود و خانواده خود ترغیب و تشویق می کند و بر آن است که رزق و روزی هر کس در تقدیر او نوشته شده است و انسان با تلاش باید به این تقدیر خود دست یابد. بنابراین برای پی بردن به تفکرات اقتصادی سعدی؛ علاوه بر عقاید او باید دانست سعدی در خانواده ای اندیشمند و عالم دین ظهور کرده است. در رابطه با اوضاع مالی و اقتصادی سعدی باید گفت که سعدی از طبقه متوسط جامعه بوده است که پدرش در ابتدا تاجر بوده و سپس به کار دولتی مشغول شده است. امّا چون کار دولتی برآورندۀ مخارج زندگی وی نبوده تصمیم می گیرد مانند گذشته به تجارت روی آورد. همین مسئله سبب شده تا سعدی با بسیاری از مسائل مربوط به خرید و فروش و مسائل اقتصادی از همان دوران کودکی آشنا شود و این مسائل را بسیار زیبا و با لحنی آمیخته به پند و اندرز در سراسر آثار خود منعکس کند و به همین خاطر، سعدی بر آن بوده است که ثروت باید صرف برآوردن ضروریات زندگی شود و مقداری از آن هم به مصرف اموری برسد که روح آدمی را سیراب می کند.

بد و نیک را بذل کن سیم و زر                    که این کسب خیرست و آن دفع شد

امّا آنچه که بیشترین تأثیر را در شکل گیری عقاید اقتصادی سعدی داشته است اتفاقاتی است که در دورۀ جوانی وی به وقوع پیوسته است. دوره جوانی سعدی مصادف با حمله مغول بوده و در این دوره شرایط اقتصادی و اجتماعی مردم از هر لحاظ وخیم بوده است. مردم نگران جان و در پی به دست آوردن نان و بزرگان در اندیشه قدرت و مقام بوده اند. تسامح مغول باعث می شده است که اخذ مالیات با بی پروایی صورت گیرد و نوعی اختلاف طبقاتی در جامعه به وجود آید. در چنین روزگاری جامعه تحت حاکمیت حکام مستبد عادت به تسلیم داشت و به وسیله رؤسای عامه هدایت می شد. کشاورزی و دامپروری وسیله عمدۀ معیشت عامه بود و صنعت در تهیه لوازم روزانه زندگانی کارساز بوده و تجارت زندگی طبقات مرفه را تزئین می داده است. این شرایط بد اجتماعی و اقتصادی از نظر سعدی دور نمانده است و به همین خاطر شیخ اجل در سراسر آثار خود و به ویژه گلستان و بوستان به انعکاس این مسائل پرداخته است. لذا در این رساله سعی شده است ابتدا اوضاع اقتصادی قرن هشتم و زمانه شاعر مورد بررسی قرار گیرد و آنگاه ضمن گزینش تعدادی از اصطلاحات و واژگان اقتصادی مؤثر در آثار سعدی به تحلیل و بررسی پاره ای از این اصطلاحات و کاربرد آنها در زندگی مردم و ادبیات پرداخته شود. تا خوانندگان محترم بدانند، یک شاعر تنها کارش سرودن و نگارش شعر نیست بلکه آشنایی او به مسائل مختلف از جمله سیاسی، اجتماعی و اقتصادی او را وا‌می‌دارد تا مباحث مختلف مربوط به زندگی اجتماعی و مسائل روز را در قالب پند و اندرز به حاکمان و جامعه تفهیم نماید. امید است مطالب این رساله مورد توجه و نظر خوانندگان محترم قرار گیرد.