وبلاگ

اگر همه مسائل مربوط به انسان و جهان پیرامون او را واقعیت های محسوس خارجی تشکیل  می­داد ، انسان براحتی می توانست از طریق علم به حل آنها بپردازد . اما تمام سئوالات انسان محدود به این واقعیت محسوس نیست بلکه مسائل و پدیده های دیگری نیز وجود دارند که او را به مشکل و پاسخ وا می دارند ، مثلاً چرا انسان به وجود آمده است ؟ چرا هستی باید باشد ؟ هستی چگونه پیدا شده است ؟ آیا هستی واقعی و هدف دارد ؟ جایگاه انسان در عالم هستی کجاست ؟ آیا آزاد است یا مجبور ؟ آیا انسان قادر است بداند و می تواند بداند ؟ پاسخ به این سئوالات در علم پیدا نمی شود اگر چه علم ما را در یافتن پاسخ ها کمک می کند اما در نهایت برای حل نهائی آنها ناچار از تفکر و اندیشیدن هستیم .

گریز[9] معتقد است شما در واقع اصالتاً فیلسوف هستید سئوالات اساسی و تفکرهای جدی که در طول دوران حیات خود داشته اید در واقع همان کاری است که فلسفه انجام می دهد چنان که تربیت در جریان زندگی انسان نقش مهم و اساسی دارد و هر کس به نحوی از آن برخوردار است و کم و بیش آگاهی هایی از آن دارد از این رو این مفهوم همیشه مورد توجه اکثر دانشمندان، فیلسوفان، روشنفکران و مصلحان اجتماعی حتی شعرا و نویسندگان بوده و هر گروه از آنها از روی تجربیات خود درباره ماهیت و نقش آن به بحث و گفتگو پرداخته اند (ابراهیم زاده ، 1369، ص24)  .

بر طبق نظر آموزگار (1379) فلسفه اندیشیدن به هستی است و انسان خود واجد هستی است و انسان است که به جهان می اندیشد . بنابراین فلسفه از انسان نشأت می گیرد و انسان خود موضوع فلسفه است. از نظر دیوئی انسان بعد عملی فلسفه است  ، لذا رجعت فلسفه و تربیت، هر دو به انسان است .

بررسی ریشه های تفکر اسلامی در زمینه های تربیتی چنان که رهبر انقلاب (8/9/1360) در دیدار با جمعی از دانشجویان می­فرمایند «اسلام عمیق از همه جا و از همه مکتب­ها راجع به امور انسانی و امور تربیتی مطلب دارد که در رأس مسائل اسلام است»(جوادی ،1382،ص26) . 

لذا تعلیم و تربیت با دنیای اندیشه و هم با فعالیت های عملی سر و کار دارد . عقاید خوب به کردار خوب رهنمون می شود و اعمال نیکو نیز اندیشه های خوب را به دنبال دارد ، لذا تربیت یک فعالیت کاملاًعقلانی ، منطقی و اساسی است . چاره جویی مبانی نظری رفتارهای تربیتی در کنار الگوهای عملی می تواند نظام تربیتی مقتضی را ارائه کند که افراد تربیت یافته این نظام خود جوش بهترین انسان ها و الگوها و الگوی نسل های بعدی قرار می گیرند (کانت[10] ، ترجمه شكوهی، 1372،ص18)  .

در خصوص ارتباط بین فلسفه و تربیت دیوئی[11] چنین می گوید : فلسفه و تربیت آنچنان رابطه نزدیكی با هم دارند که می توان فلسفه را نظریه کلی تربیت نامید (ابراهیم زاده، 1385، ص 58) .

در بیان اینكه که آیا بین فلسفه و تربیت ارتباطی وجود دارد یا نه نظریه های متفاوتی ارائه شده از جمله اینكه تربیت در تدوین نظریه ها، انتخاب موضوعات و حتی روش شناسی[12]  خود از  نظریه های فلسفی کمک می گیرد. بطور مثال برای روشن شدن مفاهیمی از قبیل هستی، ماهیت انسان، سرانجام سعادت و خوشبختی، باید از اندیشه های فلسفی کمک گیرد یا این که تربیت با استفاده از یافته های فلسفی دلایل متقن برای عمل تربیتی استنتاج کند (ابراهیم زاده، 1385، ص 58).

نقش تعلیم و تربیت در جهان امروز بر کسی پوشیده نیست . انسان به دلیل ویژگی         تربیت­پذیری از سایر مخلوقات متمایز شده و گوهر او تنها با تربیت به کمال می رسد . ارزش آدمی را  نیز می توان به میزان بر خورداری او از تعلیم و تربیت مشخص کرد . اگر بخواهیم برای تربیت

 نسل امروز طرح و برنامه ای مدون داشته باشیم ، باید از نظریات و توصیه های دانشمندان پیشین بهره ببریم .کمال مطلوب آدمی و اصول روش های جدید تربیت را می توان به عنوان الگوئی از خلال آراء قدمای عالی قدری چون غزالی و آکویناس باز یافت ، لذا به این دلیل موضوع تطبیقی انتخاب شده است كه از بررسی آثار بجا مانده از این دو صاحب نظر، در زمینه هستی شناسی و دلالت های تربیتی آن، امکان بررسی تحلیلی عمیق تری فراهم  می آید که        می تواند به پیشبرد اهداف تعلیم و تربیت کمک شایانی نماید  و لذا جا دارد که همه اندیشمندان و هر کس به اندازه توان خود در این راستا تلاش نماید .

در واقع بررسی دیدگاه های دو متفکر مختلف و بررسی وجوه تشابه و تفاوت نظرات آنان از اهمیت ویژه­ای برخوردار است چون نتیجه تحقیق مبنائی برای ادامه تحقیقات و پژوهش ها گردد .

با بررسی های نقطه نظرات غزالی و آکویناس می توان ادعا کرد که این نقطه نظرات می تواند مبنائی برای نزدیک شدن  فلسفه اسلام و مسیحیت باشد . نگارنده معتقد است كه  نظرات فلسفی مشترک می تواند مورد استفاده فلاسفه مسلمان و مسیحی سراسر دنیا قرار گیرد .

فلسفه شامل حوزه های اصلی است که عبارتند از هستی شناسی ، انسان شناسی به عنوان زیر مجموعه هستی شناختی ، شناخت شناسی و ارزش شناسی است .

در این پژوهش محقق بر آن است که به بررسی تطبیقی هستی شناسی و دلالت های تربیتی آن از دیدگاه امام محمد غزالی به عنوان یک فیلسوف رئالیستی و توماس آکویناس به عنوان طرفدار رئالیسم تعقلی دینی بپردازد . سپس محقق قصد دارد که  آراء آنان را در شاخه های هستی شناسی مورد بررسی قرار داده و سپس دلالت های ضمنی و استلزامات تربیتی مربوط را استخراج و در نهایت به وجوه تفاوت و تشابه هستی شناسی و دلالت های تربیتی آن از دیدگاه امام محمد غزالی و توماس آکویناس بپردازد .

 به هر حال، امید است پژوهشگران علاقمند به این خلاء پژوهشی در زمینه ارائه افکار متفکران اسلام ناب به جهان امروز توجه جدی نموده و با تلاش مضاعف سعی در جبران آن نمایند .

1-3  اهداف تحقیق :

الف-اهداف كلی تحقیق :

1- تبیین وجوه تشابه و تفاوت دیدگاه های امام محمد غزالی وتوماس آکویناس در خصوص «هستی شناسی»  .

2- تبیین وجوه تشابه و تفاوت دیدگاه های امام محمد غزالی و توماس آکویناس در خصوص«دلالت های تربیتی هستی شناسی» .

ب- اهداف جزئی تحقیق :

1- تبیین وجوه تشابه و تفاوت دیدگاه های امام محمد غزالی وتوماس آكویناس در خصوص     «جهان شناسی» .

2- تبیین وجوه تشابه و تفاوت دیدگاه های امام محمد غزالی وتوماس آکویناس در خصوص «خداشناسی»  .

3- تبیین وجوه تشابه و تفاوت دیدگاه های امام محمد غزالی وتوماس آکویناس در خصوص     «انسان شناسی» .

4- تبیین وجوه تشابه و تفاوت دیدگاه های امام محمد غزالی و توماس آکویناس در خصوص    «تعریف تربیت» .

5- تبیین وجوه تشابه و تفاوت دیدگاه های امام محمد غزالی وتوماس آکویناس در خصوص     «اهداف تربیت» .

6- تبیین وجوه تشابه و تفاوت دیدگاه های امام محمد غزالی وتوماس آکویناس در خصوص «معلم محوری و شاگرد محوری» .

1-4 اهمیت و ضرورت تحقیق :

در فلسفه تعلیم و تربیت با مسائلی مواجه می شویم که ریشه در هستی شناسی ، خداشناسی ، و انسان شناسی و … دارد و برای جوابگویی به این سئوالات باید در زمینه های نامبرده اطلاعات کافی داشته باشیم و بدون درک و آگاهی درست از این مسائل نمی توانیم به فلسفه تعلیم و تربیت دست یابیم و نیازمند شناسایی نظام تربیتی مشترک بین دیدگاه های مختلف هستیم و این مهم از طریق بررسی تطبیقی دو دیدگاه حاصل می گردد و در واقع ریشه شناسایی یک نظام تربیتی جامع و کامل را در مطالعه آثار افکار شخصیت های تربیت یافته و صاحب نظری چون امام محمد غزاالی وتوماس آكویناس می توان جستجو کرد و از مقایسه فلسفه اسلام و غرب که هر یک  از این رو خطابه ها و آثار بسیاری با توجه به هستی شناسی ، خداشناسی و انسان شناسی ارائه کرده­اند و با آگاهی بسیار در این زمینه ها و دید وسیع و از تطبیق فلسفه اسلام و غرب (مسیحیت) نکات ارزشمندی عاید  می شود . لذا توجه کردن به چنین شخصیت هایی و بررسی مستمر آثار آنها به خصوص در زمینه فلسفه تعلیم و تربیت و استلزامات تربیتی آن ، جهت آشنایی با افکار ، اندیشه ها و عقاید آنان ضروری به نظر می رسد .

 از آنجا که فلسفه و تربیت ره گشایی خردمندانه از تضاد و تناقض در نظر و عمل تربیت     می باشد ، لذا اندیشه انسان نیز در مسایل اصلی و بنیادین هستی متأثر از تربیت است و بنابراین ضرورت و نیاز به یک فلسفه تربیتی کامل از تدریجی ترین نیازهای بشر به حساب می آید (ابراهیم زاده ، 1369،ص34)  .

در یک تربیت جامع و کامل باید توجه داشت که انسان به دو گونه ای فطری و طبیعی و در جستجوی الگوها و سمبل های صحیح زندگی است و سرمشق طلبی و سمبل خواهی جزو ذات سرشت انسان است (کانت[13] ،ترجمه شكوهی ، 1372،ص21)  .

 اگر تربیت انسان ها یک ضرورت است و هدف هر نظام تعلیم و تربیت آماده سازی و ساختن انسان ها از ابتدای تولد و خدایی شدن است ، بایستی انسان را شناخت و جهان پیرامون او را بررسی کرد و مهم­تر از همه اینکه خالق این انسان را با دید وسیع تری شناخت . چرا که او از همه آگاهتر، بیناتر و شنوا تر است .

«نحن اقرب الیه من حبل الورید» بدرستی که ما از رگ گردن به شما نزدیک تریم (ق: 16)  .

کسی که خمیر مایه فطرت آدمی را به دست خود ایجاد کرده و در آن روح دمیده و عقل، عاطفه و وجدان را در ذاتش به ودیعه نهاده و همیشه با اوست «نحن خلقنا الانسان و نعلم ما توسوس به نفسه» ما انسان را خلق کردیم و از وسوسه های درونی او آگاهیم (ق: 16)  .

بدین لحاظ تربیت صحیح به گونه ای است که به نوعی اتصال به منبع وحی می باشد و تمامی ابعاد وجودی انسان اعم از جسمانی ، روانی ، عاطفی و اجتماعی … را شامل می شود و به تعبیر دیگر کامل باشد (کانت ،ترجمه شكوهی ، 1372،ص22)  .

داستان‌ها و افسانه‌های مختلف بیانگر فرهنگ و تمّدن و آرمانهای مردم هر جامعه می‌باشد. لذا توجّه به این بخش از ادبیات ملل مختلف ضروری است. در این میان گلستان سعدی با ساختار «مقامه» از شاخص‌ترین آثار ادب  فارسی است كه به زیبایی‌ بیانگر فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی است. یقیقناً در آثار عربی چنین گنجینه‌هایی با كمّیت و كیفیت متفاوت یافت می‌شود از جمله «مقامات حریری» كه به دلیل شباهت ساختاری با گلستان، چگونگی این ساختارها و عناصر داستانی و تاثیر و تاثر از یكدیگر می‌تواند در خور توجّه باشد.

1-4- هدف تحقیق:

مهمترین اهداف تحقیق به شرح زیر است:

شرح عناصر داستانی در گلستان سعدی

شرح عناصر داستانی در مقامات حریری

بررسی تاثیر و تاثر احتمالی هر یك از دیگری

1-5- ضرورت انجام تحقیق:

یكی از شاهكارهای ادبیّات فارسی گلستان سعدی علیه‌ الرحمه است كه موجب مباهات هر فارسی زبانی است كه سرشار از حكمت و زندگی می‌باشد. برای شناسناندن این اثر به دیگر ملل لازم است از حوزه زبان فارسی فراتر رفته و در این زمینه كارهای تطبیقی صورت گیرد تا این نوع كتب كه از آن تمام مردم است و به عبارتی جهانی هستند، بهتر شناخته شوند و ادبیات تطبیقی از این جنبه بسیار قابل توجّه است و امروزه در دانشگاه‌ها و مراكز علمی مورد توجّه فراوان و در این بین ادبیات فارسی و عربی با توجّه به پیشینه فرهنگی و مشتركات فراوانی كه با یكدیگر دارند اهمیت دو چندانی دارد.

از میان آثار ارزشمند این دو زبان گلستان سعدی و مقامات حریری با توجّه به این كه هر دو ساختار «مقامه» دارند از جنبه عناصر داستانی قابل بررسی بوده تا عناصر داستانی، چگونگی آنها و تاثیر و تاثر از یكدیگر بررسی شده و شناخت تطبیقی از این جنبه بر این دو اثر داشته باشیم.

1-6- استفاده كنندگان از نتایج تحقیق:

علاقه‌مندان، پژوهندگان و دانشجویان ادبیات تطبیقی، ادبیات فارسی و ادبیات عرب.

1-7- سوالها یا فرضیه‌های تحقیق:

آیا امكان دارد عناصر داستانی در گلستان سعدی و مقامات حریری به یكدیگر شباهت داشته باشند؟

عناصر داستانی در گلستان سعدی و مقامات حریری هر یك به چه شكل ارائه شده است؟

فرضیه

به نظر می‌رسد: 1- سعدی در گلستان از عناصر داستانی مقامات حریری تاثیر پذیرفته 2- شباهت زیادی در عناصر داستانی گلستان سعدی با مقامات حریری وجود دارد.

1-8- تعریف مفاهیم مطرح شده در سوالها و فرضیه‌ها:

در پژوهش حاضر جایگاهی ندارد.

1-9- كلید واژگان طرح تحقیق و معادل لاتین آن:

ادبیات تطبیقی (comporative litereature)، عناصر داستانی element story

سعدی (sa’di)، حریری (Hariri)، مقامه (maghameh).

1-10- پیشینه نظری و تجربی:

الف) مبانی نظری (نظریه‌های مربوطه) و چهارچوب نظری انجام پژوهش: در این تحقیق جایگاهی ندارد.

ب) چكیده تحقیقات انجام شده در ایران (حداقل 5 سطر از 5 چكیده) كه مستقیماً به عنوان تحقیق یا به یكی از متغیرهای مربوط است (ترجیحا 5 سال اخیر): در بررسی تطبیقی عناصر داستانی این دو اثر تحقیق مستقلی در ایران یافت نشد.

ج) چكیده تحقیقات انجام شده در خارج از ایران (حداقل 5 سطر از 5 چكیده) كه مستقیماً به عنوان تحقیق یا به یكی از متغیرها مربوط است (ترجیحاً 5 سال اخیر): در بررسی تطبیقی عناصر داستانی این دو اثر تحقیق مستقلی در خارج ایران یافت نشد.

1-11- روش اجرای تحقیق:

الف) نوع تحقیق براساس طرح تحقیق و اهداف تحقیق:

این تحقیق از نوع بینادی می‌باشد.

ب) این متغیرها از لحاظ نوع آنها در تعیین و چگونگی كنترل متغیرهای تحقیق:

در پژوهش حاضر موردی وجود ندارد.

ج) داده‌های مورد نیاز غالباً در زمینه ادبیات تطبیقی و عناصر داستانی است كه این داده‌ها با توجّه به سه بعد زیر جمع‌آوری خواهد شد.

1- شناخت دقیق عناصر داستانی

2- استخراج این عناصر از مقامات حریری

3- بررسی تطبیقی

د) شیوه جمع‌آوری داده‌ها:

اطلاعات به روش كتابخانه‌ای و سندكاوی و همچنین استفاد از مقالات و نشریات جمع‌آوری خواهد شد و سپس به روش فیش‌برداری، مطالب مورد نیاز از درون این منابع به شكل استقراء تام استخراج و در نهایت با توجّه به چارچوب تحقیق به دسته‌بندی آنها پرداخته خواهد شد.

هـ) ابزار تحقیق:

برگه‌های یادداشت

و) تعریف جامعه آماری، برآورد حجم نمونه و روش‌های نمونه‌گیری، با توجّه به سوالها یا فرضیه‌های تحقیق: این مورد در این تحقیق جایگاهی ندارد.

 2-1- درآمد

گلستان سعدی علیه الرحمه میراث گران‌بهای این مرد بزرگ برای تمام ملل و مردم دنیاست و بحق که مایه مباهات ما فارسی زبانان است.  این کتاب ظریف  هشت باب بیشتر ندارد وعاری ازسخنان تکلّف آمیز  و مشحون نکات اخلاقی و تربیتی است وکتابی بین جد وهزل، بین قصّه‌نویسی و مقامه پردازی و چنان تلفیق معتدلی به‌وجودآورد است که در هیچ اثری دیگر همانند ندارد.

مقامات حریری نیز یکی از شاهکارهای ادب عربی می‌باشد. اسلوب حریری در کتابش سراپا فصاحت و هنرمندی و ایجاد هیجان در خواننده است و نوشته‌های او اسلوبی شده در دست آیندگان. حریری مشکلات عصر خود را مانند سعدی بیان کرده‌است امّانثر او پر است از تصنّع و تکلّف و سراپا کنایه و مثل و لغز است امّا مقامات او مورد توجّه همه اعراب بود و حتّی جزو کتب درسی به شمار می‌رفته.

زبان فارسی و عربی تأثیر و تأثرات فراوانی بر یکدیگر گذاشتند و ادبیّات تطبیقی شاخه‌ای از دانش است که این اشتراکات و تمایز ها را بررسی و تحلیل می کند.

مقامه ها از انواع فنّ قصص هستند ولی با آن‌ها تفاوت بسیار دارند. و تفاوت در جنبه داستانی است که در مقامات ضعیف است و در پی آنست که غوامض لفظی و ترکیبات عبارات را حل کند و دریابد و هنر و صنعتی راکه در ترکیب عبارات به کار برده بشناسد. گلستان سعدی را ادامه رشته مقامه نویسی دانسته‌اند. سعدی علیه الرحمه مقامه ی خود را به شیوه سهل ممتنع نوشته و مشکل مقامه نویسی را برای زبان فارسی رفع کرده است. علاوه بر اینکه کدیه را اساس مقامه نویسی خود قرار نداده است.

سعدی با نهایت اقتدار، صنعت را مهار کرده و آن‌ها را طوری از نظر پنهان داشته که خواننده آن‌ها را نمی‌بیند و تصور دارد که با نثری مرسل روبه‌روست. صنایع در نظر اوّل به چشم نمی‌آید.

2-2- ویژگی بنیادین داستان‌های کهن و سنّتی

متون کهن فارسی، میراث یادگار و گنجینه ارزشمند روزگار گذشته است، به گونه‌ای که دریایی از حکمت، فرهنگ و دانش را در برابر بازماندگان قرار می‌دهد. نکته‌های نهفته در قلب حکایت‌ها تشنه جانی جستجوگر آن صراط مستقیم را، با نوشیدن جرعه‌ای از این جام فرو می‌نشاند و آنان را به نوشیدن جامی دیگر مشتاق می‌سازد. گذشت روزگار از ارزش این «لؤلؤ مکنون» نکاسته قدر و ارزش آن راافزوده است.

داستان‌پردازی ایرانی دارای پیشینه‌ای طولانی است؛ آن قدر طولانی و آن‌قدر ظریف که گویی داستان‌پردازی هنری ویژه ایرانیان است. ریشه‌های آن را می‌توان پیش از اسلام در میان قصّه گویان گمنام جستجو کرد. این روایات شفاهی کهن در دوره پرشکوه اسلامی، اندک اندک مکتوب شدند. از دوره ساسانیان نیز داستان‌های منثوری به جای مانده است و پس از اسلام نمونه‌های منثور کم نیست، به نظم و نثر درآوردن داستان‌های شفاهی، بیش از  هر چیز بیانگر هنر قصّه پردازی و داستان‌نویسی در میان مردم ایران است؛ سنّتی که همگام با طول عمر بشر هزاران سال از تولد آن می‌گذرد.

قدمای ما حتّی تاریخ خود را آمیخته ای از افسانه و واقعیت نوشتند. هنگامی که در تحلیل علل واقعی پدیده‌ای به جایی نمی‌رسیدند،  افسانه و جادو را با حقیقت می آمیختند و گویی راه چاره‌ای برای پرداختن داستان‌ پیدا می کردند و این داستان پردازی ها ویژگی هایی داشت:«کمتر داستان سنّتی هست که در آن، خصوصیات برونی و درونی اشخاص و رویدادهای زندگی آنان بدون توجّه به اصل گزینش و کمال گرایی و با دقّت تمام در جزئیات و دقایق،( مگر در راستای مبارزات و برجسته سازی های مرسوم) توصیف شده باشد. به عبارت دیگر، ویژگی‌های جسمی و روحی اشخاص داستان‌ها بر حول محور او صاف ثابت و مثالی و آرمانی، اعم از نیک و بد، می‌گردد. پس به همان میزان که اندیشه واقع‌گرایی غربی بر خاصّه ها و افتراقات جسمی، روحی و محیطی تأکید داشته، تمثّلی شرقی به خلق سنخ ‌های  مشابه و حذف بسیاری از تفاوت‌ها گرایش یافته  و در برابر، دقّت فراوان در جهت ترسیم چهره‌های آرمانی به ویژه در مورد قهرمانان برتر مصروف داشته» (حمید یان، 1372: 13 ).

«مبالغه در ترسیم چهره‌ها، حرکات، نیروها، قابلیت‌ها و رویدادها که سنّت رایج داستان‌پردازی قدیم ما بود از همین خاستگاه است و خواه مبالغه ذاتی حماسی و خواه مبالغه عرضیِ غنایی ، بدین‌سان در این داستان‌ها معمولاً افرادیک سنخ با یکدیگر تقریباً همسانند و سنخ بندی هم در دو قطب یکی خیر و زیبایی و دیگر شر و زشتی، قرار دارد و در مورد قهرمانان اصلی داستان علی الرّسم حد وسط در میان نیست. در مورد بعد زمان و مکان وضع به همین منوال است. معمولاً در داستان‌های سنّتی کمتر چیزی به نام رعایت مقتضیات و ضرورت‌های زمان و مکان در کار است. و هر آنچه مربوط به سیر چیزی در زمان است آن سان که باید مورد توجّه نبوده است، بدین سان که چندان معلوم نیست که فضای داستان، اشخاص و نحوه زیست و فکر و فرهنگ آنان متعلّق به چه زمانی است واین یا آن  زمان نسبت به یکدیگر چه ویژگی و تفاوت مشخصی دارد. در داستان‌های ما بسیاری از مکان‌ها اساساً افسانه‌ای است، برخی هم اگرچه با نام خود در عرصه ی جهان وجود دارند یا روزگاری وجود داشته و سپس مشمول تغییرات حدود و ثغور شده‌اند، امّا باز تفاوت بارزی که از هر نظر در میان مکان‌های گوناگون و ساکنان آن ها وجود دارد ، کمتر در داستان‌های سنّتی ما منعکس گردیده است.

یکی از عظیم ترین تحوّلات قرن بیستم، به یقین انقلاب اسلامی ایران است؛ که در کشاکش رقابت میان دو ایدئولوژی مادّی گرایانۀ آن زمان، یعنی لیبرالیسم و کمونیسم و با نفی هر دو مکتب؛طرحی نو را برای بشریّت عرضه داشت. انقلاب اسلامی ایران نشان داد که سعادت و خوشبختی انسان ها،پیش از آنکه وابسته به سیستم اقتصادی یا سیاسی باشد؛ به جهان بینی آنها باز می گردد، جهان بینی اسلامی که توسّط دانشمندان اهل قلم و عالمان دینی صدایش به گوش جهانیان رسید.

بررسی زندگی و احوال و آثار این بزرگان ،که همگی به مقام شهادت رسیدند (یا در دوران انقلاب و یا در جنگ تحمیلی) با نگرشی همه جانبه، اسلامی بودن انقلاب و استحکام آن بر پایه های دین و دانش را اثبات خواهد کرد.

1-3- اهداف تحقیق

– نگاهی به زندگی و مبارزات علمی و فرهنگی شهیدان اهل قلم.

– بیان اندیشه های دینی و تفکّرات اسلامی در مبارزات سیاسی این شهیدان.

– معرّفی این شهیدان به عنوان مصلح اجتماعی.

– بهره گیری جوانان از زندگی شهیدان اهل علم و قلم در زندگی فردی و اجتماعی.

1-4- ضرورت انجام تحقیق

مطالعۀ تاریخ انقلاب و جنگ، نشان می دهد که بار فرهنگی و علمی این جریان مکتبی؛بر دوش مردان بزرگی همچون شهیدان نام برده بوده است. کسانی که قلم و سخن و علم و عمل، سلاح آنها بوده است ،و در سایۀ آن به شهادت رسیده اند. بنابراین ،پرداختن به زندگی این

 بزرگان ؛برای شناخت ایدئولوژی انقلاب و اهداف آن و معرفی آن به نسل جدید ضرورتی اجتناب ناپذیر دارد.

1-5- پرسشها ی تحقیق

الف) شخصیّتهایی مثل شهید باهنر، بهشتی و… چه تأثیری بر پیروزی انقلاب اسلامی داشتند؟

ب) آثار علمی و ادبی ایشان کدام است؟

ج) ویژگیهای شخصیّتی، فرهنگی، علمی و مبارزاتی آنها چیست؟

د) از کدام زاویه به زندگی و فعّالیّتهای علمی و مبارزاتی آنها پرداخته شده است؟

ذ) نقش آنان در تربیت اسلامی جامعه به خصوص جوانان چگونه بوده است؟

2-5- تعریف مفاهیم مطرح شده در پرسشها یا فرضیّه های تحقیق

 شهیدان اهل قلم:

منظور از شهدای اهل قلم در این پژوهش، شهدای اهل علم و دانش و چهره های شاخص فرهنگی انقلاب و جنگ است که با آثار علمی مکتوب و منقول (سخنرانی ها ی خود) در پیش برد اهداف انقلاب اثر گذار بوده اند.

1-6- کلید واژگان طرح تحقیق و معادل لاتین آن

الف) شهدای اهل قلم Martyred writers            

ب)  انقلاب اسلامیIslamic rerolution               

ج)  دفاع مقدّس Holly defence                        

1-7- پیشینۀ تحقیق

در زمینۀ زندگی و آراء و افکار شهدای اهل علم و قلم، تحقیقات فراوانی توسط مرکز اسناد انقلاب و کنگره بزرگداشت این شهدا صورت پذیرفته ،که به صورت کتابهای مستقل به چاپ رسیده اند از جمله:

مجموعۀ کتابهای مرکز اسناد انقلاب (زندگی و مبارزات شهید دکتر بهشتی، زندگی به سبک باهنر، زندگی و مبارزات شهید مطهّری و…) که در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته اند. نکته اساسی در این پژوهش این است که بر این شهیدان که دارای آثار فراوان علمی، ادبی هستند؛ نام شهدای اهل قلم اطلاق شده است؛ و به فرازهای خاص زندگی فرهنگی و مبارزاتی آنها با نگاهی نو پرداخته شده است.

1-8- روش اجرای تحقیق

الف) نوع تحقیق براساس طرح تحقیق و اهداف آن

این نوع تحقیق از نوع پژوهش های بنیادی است که به صورت تحقیق کتابخانه ای و سندکاوی انجام شده است.  در هر فصل ابتدا به زندگی نامه شهید پرداخته شده و سپس فعالیّتهای اجتماعی و سلوک و آثار، مورد بحث قرار گرفته، و به تأثیر آنها در روند شکل گیری انقلاب اشاره شده است .

ب) شیوه های جمع آوری داده ها

اطّلاعات مورد نظر،از طریق مطالعه در کتابهای مربوط به زندگی و مبارزات این شهیدان به روش کتابخانه ای و سند کاوی و همچنین استفاده از سخنرانی ها،به صورت پیاده شده، فیش برداری و جمع آوری شده؛ در نهایت با توجه به چهارچوب تحقیق، مطالب مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

پ) ابزارهای تحقیق

1- کتابها و کتابخانه ها

2- نوارهای سخنرانی (به صورت پیاده شده)

ت) تعریف جامعۀ آماری، برآورد حجم نمونه و روش های نمونه گیری با توجه به سؤالها یا فرضیه های تحقیق

از بین شهدای دانشمند و اهل قلم، تعداد 6 نفر از آنان انتخاب شدند؛ و زندگی نامه و آثار آنها به طور کامل مورد مطالعه و فیش برداری قرار گرفت، سپس مطالب در فصول تحقیق مورد تحلیل قرار گرفتند. 

 انسان به حکم فطرت خود مایل است که آزاد باشد و هیچ قید و بندی که لازمة زندگی جمعی است نپذیرد اما به حکم تجربه دریافته است که بدون زندگی جمعی قادر نیست به زندگی خود ادامه بدهد امّا با مشارکت، همکاری و ارتباط با دیگران بهتر می تواند از مواهب خلقت بهره بگیرد. از این رو به ارتباط با دیگران روی آورده است. امام علی (ع) به عنوان هادی و نجات دهندة  همة  انسانها به دنبال این است که همة انسانها بدون گوشه گیری، انزوا طلبیدن و در جریان روند اجتماعی جامعه و در ارتباط با یکدیگر راههای سعادت و کمال را طی می کنند. لذا دستور العمل های خود را پیرامون این مهم در کتاب ارزشمند نهج البلاغه بیان کرده است.

سعدی شیرازی نیز به عنوان یک حکیم ، به تمام ابعاد وجودی انسان و نیازهای او آگاه است، بنابراین با مطالعة دقیق آثار او می توان سرنخ های زیادی پیرامون مسائل اجتماعی به ویژه نحوة ارتباط او با گروه های مختلف به ما بدهد که امروزه مدرّسان منابع انسانی و علوم اجتماعی با آن آشنا هستند ونویسنده به دنبال آن است که توصیه های این دو بزرگوار در مورد روابط اجتماعی و نحوة ارتباط با اقشار مختلف جامعه را از پیکرة آثار ارزشمند آنها استخراج نماید و به جامعة بشری عرضه نماید. این تحقیق به روش کتابخانه ای و بر مبنای سندکاوی صورت می پذیرد و نگارنده  امید دارد تا تلاش های ناچیز وی بتواند آنگونه که شایسته و بایسته است حقّ مطلب را ادا نماید.

• هدف های تحقیق

الف-هدف  اصلی تحقیق:بررسی روابط اجتماعی در آثار سعدی و تطبیق آن با نهج البلاغه

ب-هدف های فرعی تحقیق

 1-بررسی و نمایاندن روابط اجتماعی و بیان ارزشهای دینی و ادبی آن.

 2-دیدگاه امام علی (ع) در مورد ارتباط با گروه های مختلف مردم.

 3- دیدگاه سعدی شیرازی در مورد نحوة ارتباط با گروه های مختلف مردم.

 4-تفاوت ها و شباهت های دیدگاه های آنان در زمینه های مختلف.

1-5- ضرورت انجام تحقیق

 گذشته را چراغ آینده دانسته اند، ملّتی که تاریخ پربار و پرشکوهی را پشت سر گذاشته، با آموختن فرهنگ ها و آداب و رسوم ها و نحوة ارتباط با گروه های مختلف جامعه، می تواند گردن فرازانه در میان ملّت های دیگر سرراست کند و داعیة رهبری و بزرگی برملّتهای بی تاریخ را داشته باشد.به دلیل آنکه بزرگان ما آثار ارزشمند زیادی را در ابعاد مختلف زندگی اجتماعی نوشته اند لذا در حال حاضر استخراج این مطالب و مدوّن ساختن آنها می تواند مایة افتخار جامعة ما  در برابر کشورهای دیگر باشد.

 با این توصیف ضرورت پژوهش و مطالعه دربارة اوضاع اجتماعی و شناخت نحوة ارتباط با گروه ها و اقشار مختلف جامعه، آشکار است. مطالعة نهج البلاغه و هم چنین آثار سعدی، ما را تا حدّ زیادی با نحوة ارتباط با دیگران آشنا می سازد.

1- 6-استفاده کنندگان از نتایج تحقیق:

 1-استادان، پژوهشگران و  دانشجویان زبان و ادبیّات فارسی

2-دانشگاهها و مراکز پژوهشی

3-دانشجویان رشتة علوم اجتماعی و علاقه مندان به مباحث جامعه شناختی

 1-7-سؤالها و فرضیه های تحقیق

 1-روابط اجتماعی چیست؟

2- ضرورت شناخت روابط اجتماعی در گذشته چیست؟

 3-از دیدگاه امام علی (ع) ارتباط با گروه های مختلف جامعه چگونه باید باشد؟

4-از دیدگاه سعدی شیرازی، ارتباط با گروه های مختلف چگونه باید باشد؟

 5-امام علی (ع) بسیار به نحوة ارتباط با دیگران اهمیّت داده اند.

6-امام علی (ع) معتقد اند با هر کسی متناسب با مقام و جایگاه او باید ارتباط برقرار کرد.

7-سعدی شیرازی معتقد است در ارتباط با دیگران باید آداب و اصول خاصّی را رعایت کرد.

1- 8-تعریف مفاهیم مطرح شده در سؤالها یا فرضیه های تحقیق

 1-اجتماع: واژه ی اجتماع به طور تحت الّفظی توصیفی است از گردهمایی دو یا چند نفر و از این نظر با واژة گروه مترادف است. غالباً تعاریفی که جامعه شناسان از جامعه به دست داده اند با یکدیگر شباهت دارد و نکات مشترکی در آنها دیده می شود. بسیاری از متفکّرین، جامعة انسانی را با بدن انسان مقایسه کرده اند که این شیوة تفکّر را باید در یونان قدیم جست و جو کرد، جهت ارائة تعریفی جامع از جامعه، باید چنین اذعان داشت که یک جامعه، جمعیتی سازمان یافته از اشخاص است که با هم در سرزمینی مشترک سکونت دارند، با همکاری در گروه ها نیازهای اجتماعی، ابتدایی و اصلی شان را تأمین می کنند و با مشارکت در فرهنگ مشترک به عنوان یک واحد اجتماعی متمایز شناخته می شوند.

 2-ارتباط فرد و اجتماع: این موضوع که انسانها در ارتباط با دیگران از آنها تأثیر می پذیرند و می توانند در دیگران تأثیرگذار باشند؛ مورد تصدیق تمامی روان شناسان و جامعه شناسان می باشد. در این دنیا، در امتداد زندگی با هر گونه صورت و کلام و کردار مواجه می شویم که هر یک از آن پدیده ها می تواند در ما تأثیری ایجاد کند. چگونگی ارتباط و تعامل با افراد جامعه می تواند در میزان این تأثیرپذیری نقش مؤثّری داشته باشد.

 3-ارتباط: عبارت است از فنّ انتقال افکار، اطلاعات و رفتارهای انسانی از یک شخص به شخص دیگر. به طور کلّی هر فرد برای ارتباط با دیگران و انتقال پیام های خود به ایشان از وسایل مختلف استفاده می کند.

1-9-واژه های کلیدی طرح تحقیق

ارتباط اجتماعی ، بوستان وگلستان ، نهج البلاغه ، امام علی علیه السلام ، سعدی شیرازی وادبیّات تطبیقی

1-10- پیشینۀ نظری و تجربی

 الف) مبانی و چهارچوب نظری انجام پژوهش: از آنجا که موضوع ارتباط مسئلة مورد بحث بسیاری از جوامع بوده است،پیشینه ای با قدمت بسیلر برایش در نظر گرفته می شود. از جمله  آثار بسیاری با موضوعات و عناوین اجتماعی پدید آمده اند به طوری که این گونه  آثار را در حوزة ادبیات تعلیمی جای می دهند. در نهج البلاغه نیز مسائل ارزشمند زیادی پیرامون روابط اجتماعی  در لابه لای خطبه ها،نامه ها و حکمت ها ذکر شده است.پیرامون روابط اجتماعی در آثار سعدی نیز مطالب زیادی ذکر شده و تحقیقات ارزشمندی نیز انجام شده است در خصوص نهج البلاغه نیز پژوهش های مختلف زیادی صورت گرفته است.اما در مورد بررسی روابط اجتماعی در آثار سعدی و تطبیق آن با نهج البلاغه پژوهش مستقلی یافت نشد،بلکه همانگونه که گفته شد در مورد هر کدام از آنهاکتابها،مقالات و پایان نامه هایی تألیف شده است که در این پژوهش به تناسب موضوع از برخی از آنها می توان استفاده کرد.

 ب- چکیدة تحقیقات انجام شده در ایران

بر اساس بررسی های به عمل آمده تاکنون پژوهشی در موضوع بررسی روابط اجتماعی در آثار سعدی و تطبیق آن با نهج البلاغه انجام نگرفته است.البته مقالات ،پایان نامه ها و کتابهای زیادی در ابعاد مختلف روان شناسی ،جامعه شناسی ،انسان شناسی و….از دل کتاب ارزشمند نهج البلاغه و آثار سعدی استخراج شده است.از جمله روان شناسی زن در نهج البلاغه،امام علی و روابط مردمی در نهج البلاغه،شناخت مفاهیم سازگار با توسعه در ادب فارسی و……

1-11-روش اجرای تحقیق

الف) نوع تحقیق بر اساس طرح تحقیق و اهداف تحقیق:

این تحقیق از گونة پژوهش های کتابخانه ای می باشد . نگارنده پس از بررسی، طبقه بندی و مقایسة منابع، نکات لازم را در قالب فیش یادداشت نموده و نتایج فراهم آمده، پس از تجزیه و تحلیل جامع ثبت خواهد شد.

 ب) شیوةجمع آوری داده ها: درمرحلة نخست پس از مشورت با استادان گرانقدر و با توجه به علاقه ای که به بررسی روابط اجتماعی داشتم،موضوع«بررسی روابط اجتماعی در آثار سعدی و تطبیق آن با نهج البلاغه»برای پایان نامه انتخاب شد. سپس کتب اجتماعی متفاوت جهت آشنایی با روابط اجتماعی مطالعه شد و در مرحلة بعدی  مطالب مرتبط درکتبی که در این زمینه مورد مطالعه قرار گرفته بودند استخراج شده و بعد از تجزیه و تحلیل جامع ثبت شده اند.

– ابزارهای تحقیق:

1)کتاب و کتابخانه

2)مقالات و پژوهش های مرتبط با موضوع

3) برگة یادداشت(فیش)،لوازم التّحریر

4) شبکه های مجازی (اینترنت) و نرم افزارهای مرتبط

       دین همواره نقش اساسی در پیدایش، تحوّل، و بالندگی تمدّن و علوم و فنون، و به­طورکلّی، فرهنگ عامّ بشری داشته است. و در تمدّن اسلامی، اسلام نقش یگانه و آغازین، در ظهور و شکوفایی آن دارد. همة علوم و فنون، به ­نوعی منشأ آنها انگیزة دینی و نصوص اسلامی است؛ در رأس علوم، ادبیّات است که ارتباطی تنگاتنگ با متون و نصوص دینی دارد؛ متونی که بیشتر به زبان عربی نوشته شده­اند و رابطه­ای تنگاتنگ با زبان و ادب عربی دارند. علمای شیعه در پیدایش علوم و فنون شیعی، همیشه پیشگام بوده­اند و کتب علمی فراوانی در این زمینه، تدوین و تألیف کرده­اند؛ استاد محدّث، یکی از نمونة این عالمان وارسته بود که دارای درد دین بوده، و از سر اعتقاد، کارهای تحقیقی برجسته­ای، به جامعة فرهنگی و ادبی ارائه کرده است. 

    او به عنوان یک عالم متعهّد فرهنگ شیعی، کوشید تا با زدودن گرد ­و غبار از چهرة متون اسلامی و بویژه شیعی، بسیاری از این متون را تصحیح، و به زیور طبع آراست. و مقدّمه­ها و تعلیقات موشکافانة او بر این متون، او را مرجع و منبع بسیاری از علما و فضلا کرده است.      کوشیده­­ایم تا در این پژوهش که مشتی از خروار است و عشری از اعشار، در حدّ توان خود، نقش و جایگاه این عالم وارسته و فاضل برجسته را، در ادبیّات شیعی و عربی بررسی کنیم.

1-3-­ اهداف تحقیق

     آشنا شدن با زندگینامه و آثار و خدمات علما و فضلا، شور و شوقی دیگر به انسان می­دهد و او را در ادامة مسیر ناهموار زندگانی، بیشتر دلگرم می­کند؛ بالأخصّ عالمان وارسته­ای که در حوزة دین و معارف اهل بیت، عمری را تلاش و کوشش کردند. استاد میرجلال­الدّین محدّث ارموی، از این عالمان وارسته بود که علم و ایمان به بهترین نحو، در وجودش عجین شده بود. تمام وجودش را وقف احیای آثار مکتوب شیعی کرد که عناکب نسیان، تارهای خود را بر روی آنها تنیده بود.

    با توجّه به تلاش و کوششهای بی­وقفة او در حوزة ادب شیعی و عربی، معرّفی­کردن و شناساندن چهرة علمی و درجة معرفت او در زمینة کارهای پژوهشی­اش، کاری است دلپذیر و وظیفة شرعی هر انسانی، برای الگو قرار دادن او برای طالب علمان.

1-4-­ ضرورت انجام تحقیق

     امروزه تحقیق و پژوهش در متون دینی، و آشنا شدن با زندگانی و آثار و خدمات عالمان دینی، از ارزش والایی برخوردار است؛ چرا که سعادت دنیوی و اُخروی در پی دارد. صرف­نظر از تلاشها و خدمات بی­وقفة آنها، در احیای این متون، و تلاش برای اعتلای فرهنگ این مرز و بوم.   

    بنابراین، معرّفی پژوهشگرانی چون استاد محدّث ارموی، و شناساندن آثار و خدمات و کارهای پژوهشی این پیر میدان تحقیق و پژوهش، در حوزة متون شیعی و عربی، و احیای این متون از زیر گرد غلیظ نسیان، کاری است لازم و ضروری. و با توجّه به نقش مهمّی که استاد محدّث در احیای آثار مکتوب شیعی داشته، در این راه تاکنون، کاری مستقلّ و درخور صورت نگرفته است.  

    بنابراین، لازم و ضروری به نظر می­رسد که این اسطورة علم و ایمان، شناخته شود و به همگان معرّفی گردد تا حقّ مطلب ادا شود.

 1-5- استفاده­کنندگان از نتایج تحقیق

     استفاده­کنندگان از تحقیق در مرحلة اوّل، دانشجویان زبان و ادبیّات فارسی و عربی و استادان دانشگاه­ها و سپس طلّاب حوزه­های علمیّه

 و همة علاقه­مندان به زبان و ادب فارسی و عربی است.

تأثیر و نقش استاد محدّث ارموی در احیا و شناخت منابع شیعه­شناسی تا چه حدّ بوده است؟

• ­ ­شیوة استاد محدّث ارموی در «مقدّمه­نویسی»، «تصحیح»، و «تعلیق» بر متون، چگونه بوده است؟

• علّامه محدّث ارموی در تحقیقات ادبیّات عربی، چه جایگاهی دارد؟

• ­ نقش استاد محدّث ارموی در دفاع از حقّانیّت مذهب تشیّع چیست؟

فرضیّه­ها:

• ­ استاد محدّث ارموی، تلاشهای گسترده­ای را در جهت گردآوری، و تصحیح و انتشار منابع شیعی به­ عمل آورده­اند و کارهای تحقیقی برجسته­ای به جامعة فرهنگی و ادبی ارائه کرده­اند.

• ­­ استاد محدّث، در «مقدّمه­نویسی»، «تصحیح»، و «تعلیق» بر متون، تا اندازه­ای پیرو شیوة قدما بود و براساس گرایشهای حوزوی خود، مقدّمه­ها و تعلیقات مطوّلی را بر متون تصحیحی خود نگاشته­اند.

• تسلّط و احاطة کامل استاد محدّث، بر تمام زیر شاخه­های ادبیّات عرب، و تحقیق و پژوهش در متون و نصوص اسلامی که بیشتر به زبان عربی نوشته شده­اند، او را بر آن داشته که بیشتر به تصحیح متون عربی روی آورد.

• ­ استاد محدّث بی­گمان، از پرچمداران معارف شیعی و مذهب اهل بیت بوده­اند و به ­جرأت می­توان گفت که در حوزة متون شیعه، مصحّحی به اندازة وی، از حریم تشیّع و معارف خاندان وحی دفاع نکرده است.

1-7- تعریف مفاهیم مطرح شده در سؤالها و فرضیّه­های تحقیق

 ­­ میرجلال­الدّین محدّث ارموی:

      میرجلال­الدّین محدّث ارموی از مصحّحان و پژوهشگران دینی معاصر است که نقش بسیار مهمّی در احیای میراث مکتوب اسلامی داشته، و مصحّحی برجسته در حوزة متون اصیل تاریخ تشیّع بوده است. او با بهره­گرفتن از محضر فضلا و علمای دینی و حوزوی، و بالأخص تلاش و کوشش شبانه­روزی خود، به استیلای علمی بر فقه، اصول، حدیث، کلام، صرف و نحو، و لغت و زبان و ادبیّات عربی، و درک عمیق از نصوص اسلامی دست یافت. و از این علوم و فنون، در تصحیح متون اصیل شیعی، در هر دو حوزة زبان و ادبیّات فارسی و عربی استفاده نمود. آنچه که کار این استاد فرهیخته را از دیگر پژوهشگران متمایز ساخته؛ نوشتن تعلیقات، تصحیحات، و مقدّمه­های بسیار دقیق و پربار بر متون اصیل شیعی است.

­­ ادبیّات شیعی:

      در برگیرندة آثار ادبی و متون و نصوص اسلامی است که در آن، از ارزشهای خاصّ شیعه دفاع می­شود، و یا در مناقب و مراثی بزرگان دین، یا دربارة حادثه­های مهمّ تاریخ تشیّع، مطالبی را با بیان هنری ارائه می­دهد.

 ­­ ادبیّات عربی:

    در برگیرندة آثار ادبی است که به زبان فصیح عربی؛ یعنی زبانِ قرآن نوشته شده­اند و گسترة زمانی از 150 سال قبل از اسلام تا عصر حاضر را در بر می­گیرند که در دورة اوّل، شامل قصاید مشهور اعراب جاهلی و خطبه­های معروف آنان است. و در دورة خلفای راشدین، در برگیرندة شعر اسلامی است که اغلب در رثای شهدا و مدح پیغمبر9و اسلام است و پس از آن، در دورة اموی، بازتاب آن به ادبیّات جاهلی و اندکی ادبیّات اسلامی، و در عصر عبّاسیان، با آشنایی اعراب با فرهنگ ملل متمدّن، به اوج شکوفایی و اعتلا، چه در بُعد لفظ، و چه در بُعد معنا می­رسد و پس از سقوط بغداد تا شروع نهضت ادبی جدید، تحت تأثیر ادبیّات اروپا، سیر نزولی و انحطاط می­پیماید. آثاری ارزشمند از فضلا و دانشمندان در این زمینه، به یادگار مانده است.

­­ نقد و تصحیح متون:

    «نقد» در لغت، به کار افرادی گفته می­شود که زرِ خالص را از ناخالص با سنگِ محک، متمایز می­نمودند و در اصطلاح ادبیّات، به بررسیِ فنّیِ آثار ادبی، و مشخّص­کردن محاسن و معایب آن، براساس معیارهای خاصّ ادبی و علمی، اطلاق می­گردد. در مورد متون خطّی قدیمی، براساسِ مقایسة نسخه­های معتبر و نزدیک به زمان تألیف، در پی یافتن متن و ضبط صحیح کلمات و عبارات و نزدیک ­کردن متنِ نسخه با متنِ مؤلّف، همراه با دلایل علمی و فنّی است.

­ ­ تعلیقات:

     «تعلیقات»، جمع تعلیق است، مصدر باب تفعیل، در عربی، به معنای «درآویختن چیزی و متعلّق گردانیدن است» و در فارسی، به معنای ضمیمه، تتمّه، حاشیه، و حتّی فهرست می­آید. در تعلیقات که معمولاً در آخر متن اصلی کتاب می­آید، در مورد مشکلاتِ لغوی، ادبی، و تاریخی متن، بحث می­شود.

­­ حواشی:

    «حواشی»، جمع حاشیه است؛ به معنای مطالب وابسته به عباراتِ متن کتاب، مندرج در قسمتهای کناره­های سه­گانة صفحات نسخه، به­طوری­که، تمام زمینة کناره­ها را شامل نگردد.